Waarden en normen weer in discussie

Iedereen heeft het over (het herstel van) waarden en normen. Dit document laat zien hoe de Bijbel de bron is van waarden en normen in onze samenleving; hoe deze waarden en normen worden opgebouwd en hoe dat in de praktijk wordt toegepast.

Waarden en normen zijn weer bespreekbaar. Desastreuze ontwikkelingen binnen onze maatschappij vereisen een stellingname. Ook de leden van de Tweede Kamer debatteren over deze begrippen. In het maatschappelijke leven zijn duidelijke kentekenen die noodzaken tot ingrijpen in verband met de veiligheid van burgers. Vragen die hierbij oprijzen, zijn: Kunnen Joodse mensen met een keppeltje nog ongestoord op straat lopen? Is fietsen of lopen in bepaalde wijken risicovrij? Moeten winkels in bepaalde wijken inderdaad sluiten i.v.m. de veiligheid van personeel en klanten? Tolereer je, dat leerlingen soms de grofste straattaal richting docenten gebruiken? Je kunt stellen dat waarden en normen de kwaliteit van de samenleving moeten bepalen. De grote vraag is welke waarden en normen je hanteert. Ons land bestaat uit diverse groeperingen en godsdiensten. Zijn er gedragsregels die voor iedereen gelden? B & O is een christelijke organisatie. Wat sta je dan voor?

Waarden en normen vormen de cultuur waarin zowel individu als samenleving als geheel functioneren. Ze vormen een herkenbaar patroon. Eeuwenlang hebben ze hun plaats in de westerse samenleving gehad. Waar ze gaan ontbreken, ontstaat chaos. De politie kan momenteel van de 1,3 miljoen misdrijven per jaar maar een kwart in behandeling nemen. Slechts een klein gedeelte wordt tot een oplossing gebracht. Wie denkt hierbij niet aan zinloos geweld, vernielingen in treinen, stadions en schoolgebouwen?

Overigens moeten we spreken van waarden en normen en niet omgekeerd. Je draagt bij tot onduidelijkheid als je eerst normen noemt. De tijdgeest, het postmodernisme, stelt dat ieder zijn eigen normen hanteert.

Normen worden gedefinieerd als maatstaven, regels, richtsnoeren, modellen. In de opvoeding en het onderwijs zijn normen onderdeel van de opvoeding. Normen staan echter niet op zichzelf, maar zijn afgeleid van waarden. Je krijgt daardoor bij christenen, humanisten, moslims verschillen. De begrippen gerechtigheid, tolerantie, barmhartigheid worden niet hetzelfde ingevuld. We zullen ons dus eerst moeten richten op het begrip waarden.

Een woordenboek zegt dat waarden een neerslag zijn van de zedelijke, geestelijke, religieuze en esthetische betrekkingen tussen mensen.

Wat is echter de bron van die zedelijke, geestelijke, religieuze en esthetische betrekkingen tussen mensen? Of waar komen ze vandaan? Dat is fundamenteel in de discussie die nu gevoerd wordt. Een christen denkt anders over o.a. het begrip tolerantie dan een moslim. Op het ogenblik blijken de grootste verschillen te liggen tussen

o moderne en postmoderne waarden en

o  islamitische en westerse waarden.

Lange tijd golden de joods-christelijke waarden in onze samenleving. Sinds de zestiger jaren van de vorige eeuw is daar langzamerhand verandering in gekomen.

Onze Nederlandse rechtsstaat was gebaseerd op twee bronnen:

o  de Bijbel en

o het Grieks-Romeinse denken.

Dit heeft geleid tot een democratische samenleving waarvan de bevolking eeuwen heeft geprofiteerd. Natuurlijk is dit niet gegaan zonder extremen, maar het bleek wel stabiel. Kort samengevat kunnen we stellen dat de Bijbel de grondslag van onze waarden en normen is. Denk maar aan de vele gezegdes en uitdrukkingen in onze taal. Daarnaast is ook de geschiedenis een belangrijke bron. Via de renaissance kregen de oude Griekse en Romeinse cultuur aandacht. Je ziet het o.a. in de kunst terug. Verder kreeg ook de verlichting invloed, bijvoorbeeld in het breken van de absolute staatsmacht en de scheiding van kerk en staat. In de westerse cultuur hebben deze invloeden elkaar redelijk in evenwicht gehouden. Ze hebben ons land behoed voor karikaturen en extremen. Voorbeelden van zulke karikaturen zijn: absoluut gezag, intolerantie en individualisme zonder duurzame relaties. Generaalsregimes en revoluties zijn gelukkig in ons land onbekend. Landen als Frankrijk, Duitsland en staten in Zuid-Amerika weten hier meer van. Anarchie en dictatuur zijn daar geen onbekende verschijnselen.

Het is duidelijk dat christelijke waarden en normen afwijken van humanistische. Zo heeft het Bijbels denken geen evolutionistisch mensbeeld. Nee, de mens is geschapen, is rentmeester van de schepping en eenmaal zal hij God verantwoording daarvoor moeten afleggen. Het humanisme daarentegen gaat uit van de autonome mens d.w.z. hij is zichzelf tot wet en erkent niemand boven zich. De humanisten kwamen in de 19^e eeuw tot een maatschappelijke orde. Zij hadden een afkeer van een totalitair systeem. De kerk als religieus instituut en de partij als politiek instituut mochten niet een waardensysteem opleggen aan de burgers. Landen waarin de kerk dat heeft kunnen doen, zijn veel van haar soms ontwikkelde burgers kwijtgeraakt. Denk aan de Hugenoten die moesten vluchten voor de intolerante rooms-katholieken. Het grote voorbeeld van het zich onderwerpen aan de partij was de situatie in de voormalige communistische landen van Oost-Europa. Waarden en normen dwingend opleggen, kunnen we kortweg omschrijven met het woord: fundamentalisme!

Tegen het einde van de 20^e eeuw waren wij vertrouwd met een systeem waarbij het humanistisch gedachtegoed is doorgeslagen naar extreem individualisme. De slagzin was “een mens is pas volledig mens, als hij van een geen ander mens afhankelijk is”. Daarbij bepaalt in wezen ieder voor zichzelf wat de waarden en normen zijn. Tegenover elke vorm van leiding (Educare) wordt dan “authentiek levensgevoel en zelfontplooiing” gesteld (Educere). Maatschappelijk wordt dit aangeduid als “postmodernisme”. Deze stroming ontkent het bestaan van vaststaande waarden. De politieke kleur hiervan was “paars”. Met “gedogen” als één van haar belangrijkste kernwoorden werd het ontkennen van waarden en normen als “politiek correct” voorgesteld. Gevolgen hiervan zijn duidelijk merkbaar.

Sinds kort zijn wij geconfronteerd met het zgn. islamisme, dat de waarden en normen van de islam als superieur beschouwt. Volgens hun leiders zal het Westen nooit op eigen kracht het niveau van de islam bereiken. Daarom moet de westerse beschaving worden “getransformeerd” via een externe of culturele invasie van de islam. Als hefboom worden de gematigde moslims gebruikt die zich bevinden in het vacuüm tussen de echte islam en de uitgeholde westerse waarden en normen.

Moet daarom het herstel van waarden en normen in Nederland niet tot stand komen vanuit het eeuwenlang succesvol evenwicht tussen de extremen van individualisme en fundamentalisme? De overheid wil echter geen zedenmeester zijn. Deze houding heeft geleid tot een vergaande ontwaarding van de samenleving waarbij zelfs burgerlijk fatsoen op straat en respect voor het bezit van de ander tot een heel laag niveau zijn gezakt. De overheid start nu een maatschappelijke discussie met het oog op herstel en handhaving van die gedragsregels. Zij moet echter niet vergeten, dat zij door God is aangesteld als Zijn dienares (Romeinen 13). Zij mag niet haar eigen wetgeving en rechtspleging bepalen! We kunnen tot de volgende stelling komen: Fundamentalisme? Nee! Fundamenteel? Ja!

In Exodus 20 staan de tien geboden. In de theocratie van Israël gold deze wet als fundament. God was de hoogste Gezagsdrager. Wie deze wet navolgde, werd gezegend (Deuteronomium 29 en 30). In het Nieuwe Testament staat niet deze wetgeving centraal, maar de Middelaar van een nieuw verbond, Jezus Christus (Hebreeën 12). De nieuwtestamentische gemeente is niet meer onder de wet, maar onder de genade (Romeinen 6). De opgestane Heer bepaalt onze waarden en normen. Zijn Geest overtuigt ons van goed en kwaad.

Velen menen, dat de tien geboden nog gelden. Dat blijkt alleen al hieruit dat deze geboden, samen met het Romeinse recht ten grondslag liggen aan de West-Europese rechtsstelsels. In de door B & O samengestelde godsdienstmethode “De Bijbel in de basis” zijn de Tien Geboden verwoord vanuit het begrip “respect”. Het volgende schema ontstaat.

1-2 respect voor Gods eer	5 respect voor je ouders	8 respect voor de grens tussen mijn en dijn
3 respect voor Gods Naam	6 respect voor het leven	9 respect voor de waarheid
4 respect voor Gods dag	7 respect voor het huwelijk	10 respect voor het eigendom van een ander

Het moet u opgevallen zijn dat het woord “respect” tegenwoordig in andere zin wordt gebruikt, namelijk als gedogen van hen die tegen al deze basiswaarden ingaan. Bepaalde politieke partijen, zowel rechtse als linkse, doen regelmatig aanvallen op die waarden. U weet wat de gevolgen zijn.

Gelet op het voorgaande ontwikkelen wij een model van Bijbelse waarden. Zij geven de bouwstenen voor een Bijbels mens- en wereldbeeld. Dit beeld wordt opgebouwd vanuit de drie kenmerken van Gods goedheid:

o  Heiligheid,

oLiefde,

oWaarheid.

Deze kenmerken komen overeen met de drie ambten van Jezus Christus:

o  Koning,

o  Priester,

o Profeet.

Het Bijbelse model:

HEILIGHEID (KONING)
Als je uitgaat van dit kenmerk, noemen we als waarden: gerechtigheid, gezag en zinvolheid.
Afgeleide normen kunnen zijn: rechtvaardigheid, respect, evenwichtigheid.

LIEFDE (PRIESTER)
De waarden bij dit kenmerk kunnen zijn: barmhartigheid, verantwoordelijkheid, vrijheid.
Als normen kun je noemen: begrip voor de ander, tolerantie en herkansing.

WAARHEID (PROFEET)
Tenslotte de waarden bij dit kenmerk: betrouwbaarheid, voorzichtigheid, onderscheiden.
De normen bij de WAARHEID zijn: eerlijkheid, zelfbeheersing, hoop.

We kunnen het geheel in een tabel plaatsen. Als u de pijlen volgt, komen bovenstaande kenmerken duidelijk terug.

Kenmerken van Gods goedheid? ↓	Heiligheid (Koning) ↓	Liefde (Priester) ↓	Waarheid (Profeet) ↓
Waarden → ↓	Gerechtigheid ↓	Barmhartigheid ↓	Betrouwbaarheid ↓
Normen →	Rechtvaardigheid	Begrip voor de ander	Eerlijkheid
Waarden → ↓	Gezag ↓	Verantwoordelijkheid ↓	Voorzichtigheid ↓
Normen →	Respect	Tolerantie	Zelfbeheersing
Waarden ? ↓	Zinvolheid ↓	Vrijheid ↓	Onderscheiden ↓
Normen →	Evenwichtigheid	Herkansing	Hoop

Al deze bovengenoemde waarden en normen staan niet op zichzelf, maar vormen een samenhangend geheel. Het beklemtonen van één of enkele van deze begrippen (bv. vrijheid of gezag) leidt doorgaans tot extremen (bv. anarchie of dictatuur). Voor het vinden van het juiste evenwicht is behalve kennis ook wijsheid van God nodig. Deze wijsheid leert ons met tegenstellingen om te gaan. Als dit niet gebeurt, belandt men in eenzijdigheden en uitersten, tot schade van de ander, van menselijke relaties en van de samenleving.

In de tabel staat steeds tussen haakjes wat het gevolg is van het verlaten van Bijbelse waarden en normen.

Kenmerken van Gods goedheid? ↓	Heiligheid (Koning) ↓	Liefde (Priester) ↓	Waarheid (Profeet) ↓
Waarden → ↓	Gerechtigheid (Criminaliteit) ↓	Barmhartigheid (Egoïsme) ↓	Betrouwbaarheid (Corruptie)

↓Normen →Rechtvaardigheid
(Onrechtvaardigheid)Begrip voor de ander
(Onbegrip)Eerlijkheid
(Bedrog)

Waarden →

↓

Gezag
(Anarchie)

 

↓

Verantwoordelijkheid (Jaloezie)

↓

Voorzichtigheid
(Losbandigheid)

 

↓Normen →Respect
(Verachting)Tolerantie
(Haat)Zelfbeheersing
(Driften)

Waarden →

↓

Zinvolheid
(IJdelheid)

 

↓Vrijheid
(Discriminatie)

↓Onderscheiden
(Verblinding)

↓Normen →Evenwichtigheid
(Chaos)Herkansing
(Afschrijven)Hoop
(Wanhoop)