Help! Ik ben hoogbegaafd!

Hoogbegaafdheid. Degenen die het zijn, hebben een hekel aan de term, vanwege het elitaire element. En degenen die het niet zijn, hebben er een verkeerd beeld van. Zij denken vaak dat het predikaat ‘hoogbegaafd’ slechts voorbehouden is aan de mensen van de grootse prestaties, zoals Einstein, Mozart en Michelangelo.
Beide groepen beseffen echter meestal niet dat hun visie misschien wel wat bijstelling behoeft. Vandaar dat wij hieraan twee artikelen wijden om hiermee onze waardering te geven tot een beter begrip en een grotere waardering.

Hoogbegaafdheid als probleem
Met een hoogbegaafde aanleg kun je oud worden, zonder dat je ooit geweten hebt dat deze term voor jou van toepassing was. Dan zijn veelal je talenten miskend of ontkend en dat is tragisch. Meestal heb je dan wel jarenlange stress en pijnlijke frustraties achter de rug, waarvan je niet wist waar het vandaan kwam. Daarom geven wij eerst enkele citaten:
“Hoogbegaafden zijn een zeldzame rijkdom voor een land. In plaats van ze te elimineren dient men ze te cultiveren.”
“Een hoogbegaafde moet deskundig begeleid worden, wil men hem een harmonische ontwikkeling waarborgen. Het is niet vanzelfsprekend dat een hoogbegaafd kind beter presteert en harmonischer opgroeit dan zijn leeftijdgenoten. Integendeel, de uitzonderingspositie van een hoogbegaafde beïnvloedt zijn hele psyche, zijn zelfbeeld en ook zijn imago voor anderen.”
“Het is een probleem dat echte hoogbegaafden hierover vaak volledig onwetend en onbewust zijn. Zij kennen hun mogelijkheden niet. Zij zien zichzelf met de ogen van hun omgeving, als min of meer oninteressante individuen, die niet meekunnen met de groep of apart zijn. Bij sommigen dreigt een heus minderwaardigheidscomplex.”

Hoogbegaafdheid kan tegenwoordig al vrij vroeg opgemerkt worden, bijvoorbeeld in de kleutertijd. Het zijn vooral slimme vaders en moeders die opmerken dat hun kind zich toch wel heel snel en pienter ontwikkelt. Zulke kinderen boffen, want zij hebben een dubbele voorsprong.

Maar van veel hoogbegaafde kinderen wordt hun voorsprong niet gezien, integendeel, zij voelen zich niet begrepen. Deze kinderen lopen daardoor een groot risico op het ontwikkelen van problemen. Dan wordt hun voorsprong tot een achterstand, die hen het hele leven door kan achtervolgen. Aandacht voor deze zaak is nodig!

Hoogbegaafdheid is in de mode. Een moeder vertelt.
Acht jaar geleden zocht ik aandacht op school voor het probleem van m’n oudste kind, dat zich altijd verveelde en er niks meer aan vond in de klas. De school reageerde vijandig, waarna we na een vreselijk jaar maar een andere school hebben gezocht, die echter wel een heel eind verderop was. Je moet wèl wat over hebben voor het onderwijs van je kind, tegenwoordig. Inmiddels wonen we in een ander deel van het land, en met veel pijn en moeite had m’n tweede kind de lagere school hier in de buurt afgemaakt. Vooral het laatste jaar, groep 8, was een bezoeking voor hem. Het is toch ook vreselijk voor een pienter kind om altijd maar dezelfde sommetjes te moeten maken en dezelfde versjes te moeten leren die je allang kent. Die meester deed er bijzonder weinig aan om het laatste basisschooljaar tot een leuk einde te brengen, en inhoudelijk werd er ook heel weinig uitgevoerd.

Nu zat m’n zoon dan eindelijk op het lyceum. Daar was hij ook al weer teleurgesteld over het magere lesprogramma met veel te weinig aanbod voor een leergierig kind. Plus dan nog het grote aantal vrije uren en zelfs complete dagen waarop helemaal geen les werd gegeven. Langzamerhand was ik wanhopig over al die lesuitval. Hoe lang blijft dit idiote “Mam, mag ik chips?” en “Mam, mag ik achter de computer?” nu nog doorgaan? Die jongen hangt maar thuis rond, en heeft niks te doen! Straks is z’n hele jeugd voorbij, en heeft hij nòg nauwelijks wat geleerd! Eerst die domme lagere schoolperiode met die vele lege uren van tijdverspilling en frustratie. Nu weer de volgende periode van omvangrijke lesuitval en huiswerk dat m’n zoon met vijf minuten afheeft. Hoe lang gaat dit nu nog zo door?

Op een vrijdag in december was ik het echt zat. Er vielen die dag zoveel uren uit dat er te weinig overbleef om nog voor naar school te komen, dus toen kreeg de klas de hele dag maar vrij. In m’n verontwaardiging belde ik toen een mevrouw van de klachtencommissie. Die liet me rustig uitpraten en zei toen: “Is die jongen dan hoogbegaafd?” En toen was ik even perplex. Eindelijk viel het kwartje. “Ja, eigenlijk wel”, zei ik met een bibberend stemmetje, “maar sinds dat we daar met onze dochter weinig gehoor voor kregen, hebben we dat altijd maar zoveel mogelijk weggedrukt. Maar we hebben inmiddels heel veel aanwijzingen dat hij dat eigenlijk wèl is.”

Daarmee werd bij ons een proces in beweging gezet. De volgende stap was het bijwonen van een lezing in de bibliotheek, door dè autoriteit op het gebied van hoogbegaafdheid in Nederland, dr. W. Peters, van de universiteit van Nijmegen. De lezing was uitverkocht, zo groot was de belangstelling. Er waren veel jonge moeders die tegenwoordig niet meer wachten tot het te laat is, en al vroeg opmerken dat hun kind zich voorlijk ontwikkelt of opmerken dat hun kind zich in de klas verveelt. Wat een verschil met acht jaar geleden! De nieuwe generatie ouders laat zich niet meer afschepen, kijkt niet meer lijdzaam toe hoe hun kind zich dag in dag uit letterlijk ‘kapot’ verveelt, en met nieuw elan besloot ik me bij hen aan te sluiten.

Tot mijn vreugde zag ik onder het publiek twee leraren van de middelbare school die namens de school gevraagd waren om zich in dit onderwerp te verdiepen. Gelukkig, hoogbegaafdheid is niet alleen in de mode, maar krijgt ook de nodige aandacht! Inmiddels heb ik ook een gesprek gehad op school. Ze zijn heel erg open en bereid om dingen te veranderen, voor zover hun beperkte middelen dat toelaten. Veel scholen bieden tegenwoordig extra leerstof aan. Een cursus Russisch of Spaans, maakt niet uit wat, als de slimmere kinderen ook maar eens wat te leren hebben. Onze school gaat volgend jaar tweetalig onderwijs aanbieden en dat is best een grote stap in de goede richting.

Een verdere verkenning
De moeder van bovenstaand stukje heeft sinds zij ontdekte dat haar kind hoogbegaafd is, enkele acties ondernomen die we hieronder op een rijtje zetten. Daarna wordt er bij elk punt een toelichting of invulling gegeven, zodat ook de andere lezers daar profijt van kunnen hebben.

• studiedag ChooChem,
• gesprek op school,
• bezoeken van websites,
• lezing over hoogbegaafdheid,
• boeken en artikelen.

 Studiedag ChooChem
ChooChem is een vereniging ter ondersteuning van hoogbegaafde christenen. U zult daar heel veel interessante informatie vinden..
’s Morgens werd er een zeer interessante lezing gehouden over het temperament, wat aan ieders karakter en functioneren ten grondslag ligt en ’s middags was er gelegenheid om één van de vele workshops te volgen waarin zeer boeiende onderwerpen besproken werden. Wij kozen voor de workshop ‘hoogbegaafden in de kerk’, waarbij twee brochures werden gepresenteerd:

• Catechese aan hoogbegaafden: frustratie of sensatie?
  (bestemd voor predikanten, catecheten en kerkenraden)
• Catechese voor hoogbegaafden: mag het anders?
  (bestemd voor ouders en hoogbegaafde jongeren zelf).

Een citaat uit één van deze brochures: “Door hun hoge intelligentie verloopt hun geloofsontwikkeling in sneltreinvaart. Het kinderlijk geloof ontwikkelt zich tussen de 6 en de 10 jaar al naar een niveau waarop de hoofdpunten van het eigen geloof verstandelijk bekend zijn en beoordeeld worden als het enig goede.”

Bij het voorstellingsrondje vertelde eigenlijk iedere ouder wel zo’n beetje hetzelfde verhaal: mijn kind is zeer geïnteresseerd in het geloof, maar wordt niet goed van al die simpelheid op het wekelijks verplichte uurtje van de kerk. Een paar moeders vertelden hoe zij thuis hun kind bleven aanmoedigen. De leider van de workshop, ds. G. de Kimpe, heeft met een klein comité materiaal ontwikkeld om hoogbegaafde kinderen méér te bieden dan de doorsnee catechisatiestof. Hij houdt zelf, al enkele jaren, catechisaties voor hoogbegaafde kinderen, in het oosten van het land. Er zijn ouders die er wekelijks een lange reis voor over hebben om hun kind daar heen te brengen. Maar zouden we niet met elkaar de conclusie moeten trekken: dat dit toch op veel méér plaatsen zou moeten gebeuren?!

Nog enkele kernachtige uitspraken illustreren hoe belangrijk het is om aan deze zaak aandacht te geven: “Ik ben vaak bang om naar de kerk te gaan, omdat er dingen worden verkondigd waar ik het niet mee eens ben. Maar ik krijg geen gelegenheid de Bijbel er op na te slaan en er open over te discussiëren. De sfeer benauwt me, maar weglopen durf ik eigenlijk niet. Tegenwoordig neem ik valeriaan om rustig te blijven.” En: “Ik ben 15 jaar en heb al enkele jaren Grieks gehad op school. Als de dominee wel eens zegt dat een bepaald woord eigenlijk dat en dat betekent in het Grieks, dan spits ik m’n oren om te horen welk woord dat dan is. Maar hij zegt het nooit. Terwijl hij wel de tijd gebruikt om alles drie keer te herhalen.”

Dr. Peters over hoogbegaafdheid
Zoals hiervoor al naar voren kwam, is het altijd goed en heilzaam om eens een bijeenkomst te bezoeken met en/of voor mensen die met dezelfde dingen bezig zijn. De dingen die door de inleider gezegd worden, kunnen ook worden nagelezen op websites of in boeken, maar het effect van de saamhorigheid mag toch niet onderschat worden. Hopelijk is er ook in of nabij ùw woonplaats eens gelegenheid om een dergelijke bijeenkomst bij te wonen, wanneer u zich bij dit onderwerp betrokken voelt! Hieronder geven wij enkele opvallende punten en citaten uit de lezing van dr. Peters:

• De effecten op kinderen die (veel) klassen overslaan, zijn niet zo negatief als wij zouden vermoeden.
• In Nederland hebben we erg lang het model van nivellering en gelijkheid nagestreefd en daar zien we nu de schadelijke effecten van. In China is de school bij uitstek de plaats om je intelligentie te ontwikkelen. In Duitsland komt het voor dat kinderen al met twaalf jaar naar de universiteit gaan. In Amerika heeft altijd het competitie-element in schoolsystemen centraal gestaan, wat kinderen stimuleert om grotere hoogtes te bereiken. Maar in Nederland wordt het uitblinken juist ontmoedigd met uitspraken als “Wat verbeeld jij je wel! Je bent niet meer dan een ander!”
• Er zijn thans verschillende scholen in Nederland die verrijkings- en verbredingsprogramma’s aanbieden, naast de school in Sterksel, die speciaal is opgericht voor hoogbegaafde leerlingen.
• Wanneer een leerling onvoldoende uitdaging ontvangt, kan dit leiden tot ernstige problemen. Kinderen die nooit hebben geleerd om te leren, kunnen volledig ontsporen. In een uiterste geval kan een kind zelfmoord plegen. Hoogbegaafde kinderen waarvan de hoogbegaafdheid niet wordt herkend, hebben de neiging om zich terug te trekken op een eilandje. Wanneer u dat met uw kind ziet gebeuren, trek dan aan de bel!

Hoe herken je een hoogbegaafde leerling?
Dr. W. Peters noemt de volgende kenmerken van eerste diagnose:

• schoolprestaties
• prestatietest (Cito?)
• intelligentietest (de WISC-R is de meest gebruikte intelligentietest)
• creativiteitstest

Op het bureau van het Centrum voor Begaafdheidsonderzoek van de universiteit te Nijmegen komen onder meer met kinderen die een discrepantie vertonen tussen intelligentiescore en geleverde prestaties (inconsistente prestaties). In de boeken die hierover gaan, wordt gesproken over onderpresteren. Zelf vond ik daarin het volgende onderscheid heel verhelderend: Er kan sprake zijn van relatief onderpresteren en absoluut onderpresteren. Bij het eerste hoeft een leerling niet op te vallen. Hij levert even goede prestaties als zijn klasgenoten, maar blijft wel (ver) onder zijn èigen kunnen. Het absolute onderpresteren (onvoldoendes halen terwijl je een hoge Citoscore had) is veel herkenbaarder. Beide vormen van onderpresteren zijn echter schadelijk, niet alleen de herkenbare vorm!

Verschillende benaderingen voor verrijking- en verbreding
In zijn lezing gaf dr. Peters verschillende voorbeelden van verrijking en verbreding die scholen aan hoogbegaafde leerlingen kunnen aanbieden:

• Compacten en verrijken. Hiervoor zijn speciale leerpakketten ontwikkeld, verschillende scholen hebben hierin een uitwisseling. De leraar zegt, wanneer een leerling de klas mag verlaten om aan zijn extra werk te werken.
• Draaideurmodel. Hierbij bepaalt de leerling zelf wanneer hij de klas verlaat, en de leraar moet dit dan tolereren.
• Leerstoflijnen. De leerlingen volgen een eigen traject, gericht naar het eindexamen.
• VWO +. Dit is een uitbreiding van de bestaande lesstof, maar dan voor de hele klas. Meestal behoort filosofie in de eerste plaats bij deze uitbreiding, want dat is nu nogal in de mode. Dr. Peters noemde dit een sympathieke vorm van verrijking en verbreding, waarbij er geheel tegen de stroom (namelijk de zo lang geheerste stroom van ‘wat lastig toch allemaal, al die extra aandacht’) wordt ingegaan.
• Speciale school. Daarvan is dan de school in Sterksel het enige voorbeeld. Het is al gebleken dat de leerlingen al in een paar weken wonnen aan vitaliteit.

Er zijn diverse scholen in Nederland die één van bovenstaande verrijkings-programma’s aanbieden. Wanneer u wilt weten of één van deze scholen in ùw buurt is, kunt u contact opnemen met het Landelijk Informatiecentrum Hoogbegaafdheid.

Boeken en artikelen
Het is vrij makkelijk om aan goede literatuur over hoogbegaafdheid te komen, wanneer men eenmaal bij dit onderwerp is bepaald. De meeste bibliotheken hebben hier wel een aantal boeken over. Veel tijdschriften hebben recent en ook al wat langer geleden veel artikelen gewijd aan dit actuele onderwerp. Wij verwijzen u dan ook naar een grote hoeveelheid van goede boeken en artikelen, met intrigerende titels als: “Er gebeurt te weinig voor hoogbegaafden”, “Hoogbegaafdheid, een probleem”, “Blij met hoogbegaafdheid?” “Hoera, ik ben hoogbegaafd!” en “Omgaan met (hoog)begaafde kinderen”.
Bovenstaande uitspraken zijn bedoeld om uw gedachten te prikkelen en om een idee te geven van wat er allemaal al geschreven is. Maar vooral om (hoog)begaafde kinderen aan te zetten tot verdere studie.

In navolging van één van bovengenoemde boeken stellen wij voor het voorvoegsel ‘hoog’ voortaan tussen haakjes te zetten. Dan praat je dus over de groep ‘begaafden’. Volgens de deskundigen is slechts 2 à 3 % van de bevolking volgens de strakke normen hoogbegaafd (IQ van 130 of meer), maar tot de groep ‘begaafden’ (met name qua intellect) hoort zo’n 20 % van de bevolking. Ook zij hebben veelal dezelfde problemen in een maatschappij die zich in velerlei opzicht richt tot op de middenmoot, en ook zij kunnen baat hebben bij bestudering van deze materie en bij de handreikingen die de literatuur ons biedt.

Een van de medewerkers van de Methode-de Haan heeft voor de Stichting Plato, Landelijk Informatiecentrum Hoogbegaafden, een artikel geschreven ‘Hoogbegaafdheid en Dyslexie’. Een aanrader voor iedereen met een hoogbegaafd kind met taalproblemen.

Homeschooling als oplossing?
Veel ouders zijn wanhopig over het gebrekkige onderwijs op de Nederlandse scholen. In het middelbaar onderwijs vallen om allerlei redenen veel lessen uit, en ook in het basisonderwijs kampt men met allerlei beperkingen en overbelasting door te weinig personeel. Dit is al een groot probleem voor normaal-begaafde leerlingen, maar voor hen die hierboven uitsteken dreigt het een regelrechte ramp te worden. Om in bedrijfstermen te spreken: kapitaalvernietiging op grote schaal!

Ouders van wie de kinderen goed kunnen leren, zijn vaak ten einde raad wanneer hun kind(eren) onvoldoendes krijgen aangereikt om hen voor verveling en depressie te behoeden. Zou dit geen belangrijke oorzaak kunnen zijn van de toenemende aandacht voor home schooling? In andere landen bestaat daar meer mogelijkheid toe dan in Nederland, waar de wet niet toelaat dat ouders hun kinderen van school thuishouden. Recent hebben wij via de media vernomen, dat enkele gezinnen dan maar, ten einde raad, gingen emigreren naar landen waar de ouders hun kinderen wèl zelf mogen lesgeven zonder door justitie vervolgd te worden.

Ook kinderen zèlf constateren vanuit hun eigen frustratie dat er iets grondig scheef zit in Nederland. Een jongen van 9, nog in de hoogste verveelstand op de basisschool, bracht zelf het probleem kernachtig onder woorden toen hij zei: “Er is toch léérplicht hier in Nederland! Nou, laten ze ons dan eens wat leren!” De politiek moet een antwoord geven en een keuze aanbieden, bijvoorbeeld door, net als in de meeste andere landen, de schoolplicht weer terug te brengen tot leerplicht

Hoe nu verder?
De moeder die haar verhaal vertelde, zit er nog middenin. De school heeft druk uitgeoefend om haar kind te laten testen, en ze willen eigenlijk alleen in beweging komen, wanneer daar voldoende IQ uitrolt. Liever had zij gehad dat er op andere wijze tot signalering was overgegaan, en nòg liever had zij gezien dat het hele niveau op de scholen voor alle kinderen zou worden opgewaardeerd. Bij de lezing in de bibliotheek was zij een van de gelukkigen die een vraag mocht stellen (bijna alle vingers gingen omhoog toen die gelegenheid werd geboden). Zij stelde dr. Peters de vraag of het zinvol is om een kind te laten testen als het verder geen problemen heeft. “Nee”, was het kernachtige antwoord, en sindsdien probeert zij voorzichtig de school te doen inzien dat deze (met al hun tekorten aan leerkrachten) nòg een probleem hebben. Samen met de ouders dragen zij de verantwoordelijkheid om de (extra) talenten die God gegeven heeft, niet te laten verwaarlozen of te verdonkeremanen. Opdat deze kinderen niet in handen vallen van bewegingen die zich juist op deze kinderen richten voor hun zgn. meritocratie: de ideale samenleving geleid door de superintelligenten.

 mevr. G. M. Hof