De maatschappij op hol

De laatste jaren bekruipt mij steeds meer het gevoel dat de maatschappij achteruit holt. Dat veel van wat jaren geleden normaal was vandaag de dag bevreemding oproept. Wat is er aan de hand en hoe zijn we hierin beland? Een kleine analyse.

Je hoeft maar een krant op te slaan of een nieuwsitem te volgen via welke media dan ook en het knalt je tegemoet: ‘Kies voor je eigen geluk’! Ook worden heel doeltreffend onderwerpen verlengd met een dwingend waardeoordeel: -foob, -hater, enzovoort. Deze ontwikkelingen storten zich vanuit de sociale media op onze kinderen en onze leerkrachten. Het afgelopen jaar verschenen de boeken De onzichtbare maat van Andreas Kinneging en De tirannie van verdienste van Michael Sandel. Beide schrijvers zijn naar mijn weten geen christen en ik kan zeker niet alles wat ze schrijven beamen, maar ze hebben me wel kennis laten maken met vier oorzaken voor de huidige maatschappelijke bewegingen. Die zijn wat mij betreft uiterst bruikbaar voor het verstaan van deze tijd en wil ik hier graag doorgeven. En daar voeg ik zelf nog een vijfde en zesde punt aan toe.

1.Verlichting – vrijheid
De eerste stroming waar we bij stil willen staan, is de Verlichting. Doorgaans wordt daar de periode tussen 1750 en 1800 mee aangeduid met namen zoals Montesquieu en Rousseau, maar de Verlichting gaat terug naar Descartes en Hobbes. De Verlichting heeft als dominante idealen vrijheid en gelijkheid. Deze idealen zijn afkomstig van het motto van de Franse Revolutie ‘liberté, egalité, fraternité’ (vrijheid, gelijkheid, broederschap). In de volgende paragraaf meer over die gelijkheid. Nu eerst over het liberale geluid van de menselijke vrijheid. De mens als individu. Neem wat je hartje begeert. Consumeer. Wees happy en hou je niet in. Met als enige begrenzing dat je anderen geen schade mag berokkenen. Dit vrijheidsstreven zien we massaal om ons heen. Het ziet er succesvol en aantrekkelijk uit. De media laten ons elke dag hetzelfde geluid horen: ‘Koop en geniet’.YOLO: You only live once’. Met excessen als ‘second love’. Veel mensen proppen zich vol met fastfood, willen elke seksuele begeerte ongeremd bevredigen, laten zich dingen niet afpakken en verzoenen zich niet. De linker- en rechterflank van de maatschappij zoeken elkaar niet meer, maar verharden zich, graven zich in. En het klimaat holt achteruit. Toch heeft ook deze beweging goede kanten. Doordat de welvaart is toegenomen, kan er ook meer gegeven worden, tot zegen van anderen. Het ligt er dus aan hoe we die vrijheid invullen. De Bijbel leert ons om verantwoordelijke rentmeesters te zijn. De  vrucht van de Geest (Gal 5: 22) bestaat uit 9 aspecten, waaronder zelfbeheersing. Die vrucht is niet ik-gericht, maar gericht op de ander. Die vrucht groeit alleen als de Heilige Geest ons leidt. Ook leert de Bijbel ons, dat geluk niet zit in spullen en begeertebevrediging, maar in het leven met God. En dat vrijheid inbedding nodig heeft in plaats van ongeremdheid: Opdat wij waarlijk vrij zouden zijn, heeft Christus ons vrijgemaakt (Gal 5:1).

2.Verlichting – gelijkheid
Een tweede ideaal vanuit de Verlichting dat steeds heftiger wordt in onze samenleving is de gelijkheidsdrang. Het ‘ni Deux ni Maître’ van de Franse Revolutie: geen gezag meer van God of mens. Geen discriminatie meer, maar iedereen gelijke rechten en gelijke vrijheden. Desnoods afgedwongen door de wet of – sterker – door de morele macht van het volk. Deze gelijkheidsbeweging krijgt dwingende meerderheidstrekken. Zoals eerder gesteld, worden tegenstanders van deze moraal weggezet met de toevoeging –foob, en –hater. Je moet een sterke ruggengraat hebben om dan toch je standpunt vol te houden. Denk maar eens aan onderwerpen als de lhbt+- gemeenschap, het al dan niet vaccineren, Zwarte Piet en de rituele slachting. Neem je een afwijkend standpunt in, dan kan de spot en volkswoede ongenadig over je worden uitgestort, zoals onderwijsminister Slob merkte. Deze beweging gaat ons niet voorbij. Thuis is het gezag van ouders niet vanzelfsprekend meer, in de kerk is het gezag van kerkenraad of oudstenraad aan erosie onderhevig en ook op school krijgen leerkrachten steeds meer te maken met gezagsondermijning. Maar ook deze beweging heeft goede kanten. Het is goed om ongezonde en onderdrukkende gezagsstructuren aan de kaak te stellen. Het is niet goed om te discrimineren als dat betekent dat de ander vernederd wordt, zijn recht wordt ontnomen. Echter, daarmee is genoemd gelijkheidsstreven niet gerechtvaardigd. De Bijbel is duidelijk als het gaat om het gezag. Allereerst is er het gezag van God voor wie alle knie zich moet buigen. De Bijbel wijst ons ook op het gezag van ouders, overheid en leidinggevenden in kerk en maatschappij. Dit gezag moeten we gehoorzamen, tenzij het tegen Gods Woord ingaat. De Bijbel is ook duidelijk als het gaat om de gelijkheid tussen mensen. Daarbij wijst de Bijbel steeds weer de liefde aan als de basis: Gij zult de Here, uw God, liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw ziel en met geheel uw verstand. Dit is het eerste en grote gebod. Het tweede, daaraan gelijk, is: Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf (Matt 22:37-40).

 3.Romantiek
De derde ontwikkeling waar Kinneging, naast vrijheid en gelijkheid, de vinger bij legt, is de invloed van de Romantiek (ongeveer 1800 – 1850) als reactie op de Verlichting. Kant is één van de voormannen van deze beweging. In reactie op de begeerte uit de Verlichting gaat het de Romantiek om de verwezenlijking van je diepere Zelf, je authentieke Ik. De mens die in harmonie leeft met zijn omgeving. Omarmen en verbinden wil. Het is goed zoals het is. Dit mensbeeld kent misschien wel de snelste opmars in deze tijd. Overal om je heen hoor je dit geluid.  ‘Kies voor je eigen geluk’ klinkt het of ‘je moet doen waar je je goed bij voelt’ of nog sterker: ‘Je moet dicht bij jezelf blijven’. Al deze geluiden roepen je op om naar binnen te kijken. Het van je diepste ik te verwachten. En daar zit een kern van waarheid in. Ja, God heeft ons geluk voor ogen. Ja, God wil dat ik mijn talenten en gaven ontwikkel. Ja, ik hoef niet te varen op wat anderen van mij vinden en mag in die zin dicht bij mezelf blijven. En tegelijkertijd wringt er iets. Steeds wordt je eigen (diepe) ik vooropgesteld, soeverein verklaard, zuiver geacht: Als je (huwelijks)relatie niet goed voelt, dan is dat voldoende om die te ontbinden. En als je opleiding niet goed voelt, dan stop je gewoon. Waarom zou je je laten belemmeren door nuancerende gedachten? En als je je ongemakkelijk voelt bij God of de kerk: laat het gewoon los. Probeer eens wat anders wat beter voelt. Maar de Bijbel waarschuwt, dat ons hart geen betrouwbaar kompas is. Jer 17:9: “Arglistig is het hart boven alles, ja, verderfelijk is het: wie kan het kennen? Ik, de HERE, doorgrond het hart (…)”. God roept ons op om ons vertrouwen alleen op Hem te stellen. Geen innerlijke leidsman, maar die Ene Leidsman. Wat is je diepste oriëntatiepunt van waaruit we onderzoeken en ontplooien? Is dat het vertrouwen op God of is dat je diepste zelf?  

4.Prestatiedrang
Een andere beweging die de laatste jaren is gegroeid, is nadruk op het presteren. Je bent wat je doet. Je telt pas mee als je een titel hebt, goed geld verdient. Als ouder ben je pas tevreden als je kind hbo of universiteit doet. Thuis zijn met de kinderen is not done. Vrouwen moeten de arbeidsmarkt op, willen ze meetellen. Het fiscale regime is ingericht op tweeverdieners. Op scholen wordt deze prestatiedrang zichtbaar als ouders het niet pikken, als hun kind ‘slechts’ vmbo advies krijgt. VMBO past niet bij hun successtory. Sandel noemt dat de ‘meritocratie’. Deze prestatiezucht kent zo zijn slachtoffers, want vanuit die visie hebben mensen die om welke reden dan ook achterblijven (o.a. in geld, in capaciteit, in levensvisie) dat aan zichzelf te wijten. Dit leidt tot verharding, minder barmhartigheid. Uiteraard is het goed dat we elkaar aanmoedigen onze talenten en gaven te gebruiken. Daar roept de Bijbel ons ook toe op. Tegelijkertijd blijkt uit de hele Bijbel de liefdevolle zorg van God voor de armen, de wees en de weduwe, de vreemdeling. En dus ook de liefdevolle zorg voor het kind dat beperkt is, waardoor het niet zo productief zal zijn in de maatschappij.  Daarnaast is het belangrijk dat we als een Martha ons werk doen, maar vooral als Maria aan de voeten van Jezus zitten.

5. Godverlating
Gods Woord is van en voor alle tijden. Als bron, als ijkpunt en richtsnoer en nog veel meer. En God verlangt ernaar dat Zijn gemeente samenkomt. Dat samenkomen in kerken, huisgroepen en ondergrondse kerken heeft ook een sterke maatschappelijke functie. In de kerk wordt je een spiegel voorgehouden, trek je op met een dwarsdoorsnede van de samenleving, hoor je van vergeving en verzoening, word je opgeroepen om God te dienen en te gehoorzamen, de ander lief te hebben en je eigen wil en begeerte te toetsen aan Zijn Woord. Het is mijn overtuiging dat de God- en de kerkverlating van de afgelopen halve eeuw een belangrijke voedingsbodem hebben gelegd voor de voornoemde vier bewegingen. Of anders op z’n minst de vier bovenstaande processen heeft versneld. Die Godverlating werpt de mens terug op zichzelf en zorgt voor veel maatschappelijk verdriet. De Bijbel is er duidelijk over in Ps 32:10 (NBG): Talrijk zijn de smarten van de goddeloze, maar wie op de HERE vertrouwt, die omringt Hij met goedertierenheid. Het belangrijkste wat we in deze (eind)tijd kunnen doen, is dicht bij het Woord blijven. Gij geheel anders: gij hebt Christus leren kennen  (Ef 4:20) is de kern van een Bijbelgedeelte waarin heel duidelijk wordt hoe we ons hart kunnen bewaken en bewaren. En van daaruit het leven kunnen vinden.

6. Gevolgen voor het onderwijs
Bovenstaande bewegingen beïnvloeden het onderwijs. Allereerst is het nodig om het gesprek hierover aan te gaan binnen de scholen. Herkennen we deze ontwikkelingen? En in hoeverre hebben ze vat op ons hart en op onze school? Daarnaast kan het verstandig zijn om goed te kijken naar methoden die de school in komen: weerbaarheidstrainingen, lesmethoden, vieringen,  kinderboeken. Daarbij kun je jezelf steeds de vraag stellen in hoeverre bovenstaand gedachtegoed doorsijpelt. En uiteraard is het belangrijk om het gesprek met ouders aan te gaan als elementen van begeerte, gevoel, gelijkheidsdrang of prestatiedrang te veel de boventoon gaan voeren. Het is zo belangrijk dat we ons niet laten meezuigen in deze ontwikkelingen, maar ze plaatsen in het licht van Gods Woord. Bid voor je school en wees je medemens tot zegen! 

 

Literatuur

  • Kinneging, A. (2020). ‘De onzichtbare maat’. Archeologie van goed en kwaad. Uitgeverij Prometheus. ISBN 9789035138797.
  • Sandel, M.J. (2020). ‘De tirannie van verdienste’. Over de toekomst van de democratie. Uitgeverij ten Have. ISBN 9789025907501.

 

Dick Tillema