Meditatie, een weg tot heil?

Inleiding
Deze bijdrage is bedoeld als een aanzet tot bezinning op allerlei vormen van meditatie zoals die worden aanbevolen en ingezet in therapieën1 en inmiddels ook in geloofsgemeenschappen waar christelijke meditatie ‘in’ is. Ik wil iets zeggen over de schaduwkanten ervan en over de bezwaren tegen mediteren, ook bezwaren die Gods Woord noemt. Uiteraard is de slotvraag: hoe dan wel?

Meditatie
Meditatie is populair, waarschijnlijk vanwege zijn mooie beloften die het goed doen in een wereld vol stress, rumoer, slapeloosheid, onzekerheid en angst. Een citaat: ‘Alle grote leiders en succesvolle mensen weten het. Mediteren levert een hoop op. (…) Mij maakt het een stuk gelukkiger.’2 Heb je behoefte aan rust en stilte? Hindert stress je in je functioneren? Ga je gebukt onder spanningen in de relationele sfeer? Het beoefenen van een of andere vorm van meditatie kan je in balans brengen³. Het brengt rust en ruimte in je geest, of dat nu (hindoeïstische) transcendente meditatie4 is, boeddhistische (zen-) meditatie, islamitische of christelijke meditatie5. Het helpt je in de zoektocht naar je innerlijke kracht, het goddelijke of de godsopenbaring in jezelf. Die goddelijkheid kan echter zo verduisterd zijn, dat je er moeite voor moet doen om die te herontdekken. Een in 2014 uitgegeven glossy6 belooft op de omslag: ‘Wie stilte zoekt, vindt wat is verloren’. Meditatie wordt ook gezien als een heilzaam middel tegen agressie; het maakt dat mensen liefdevoller met elkaar omgaan en elkaar minder bevooroordeeld benaderen. De Dalai Lama zei daarover: ‘Als elke achtjarige in de wereld onderwezen wordt in meditatie, zal de wereld binnen één generatie zonder geweld zijn’. Het zou ook effectief zijn tegen verslavingen.

Effect
Meditatie wordt bij voorkeur beoefend in een stille, prikkelarme omgeving. Om je te concentreren op jezelf wordt het gebruik van een mantra7 aanbevolen: het voortdurend herhalen van een woord, een zin of een melodie. Dat mag een woord zijn dat je niet begrijpt, een woord uit een andere taal bijvoorbeeld. Je herhaalt het minutenlang zonder erover te denken, zodat je je geest afsluit en een soort trance ontstaat. Door die herhaling wordt namelijk een ‘overstap’ van je linker naar je hersenhelft bewerkstelligd, van het rationele naar het intuïtieve. Het bewuste denken wordt stilgezet en gedachten komen vanzelf op (of niet). Er zijn mensen die zeggen, dat ze door meditatie-oefeningen minder onderhevig zijn aan stress en dus meer rust ervaren, ook in hun werk. Anderen noemen dat ze meer controle over zichzelf hebben gekregen, over hun mentale welzijn.

Schaduwkanten
Kan dat, rust vinden in je innerlijk? Is meditatie een verantwoorde methode? Zitten er ook nadelen en gevaren aan? Die zijn er en ze zijn zowel psychologisch als religieus van aard. Een onderzoeksrapport uit 2018(8) relativeert de gunstige resultaten van meditatie. Een kwart van het aantal mensen dat gedurende minstens twee maanden regelmatig meditatie beoefent, blijkt onaangename neveneffecten te ervaren: angsten, verstoorde emoties en toegenomen onrust. Een deelnemer verklaarde, dat zij, elke keer wanneer zij zich op haar ademhaling concentreerde, een toename van haar angsten waarnam. Een ander zei: ‘Ik wordt hypergevoelig van meditatie en daardoor neemt mijn stress toe’. Een derde zei, dat ze als gevolg van het concentreren op zichzelf alleen nog maar vragen overhield als: ‘Ben ik wel normaal, is mijn ademhaling wel goed, mankeer ik iets aan mijn hart?’ Een ander onderzoek komt tot de conclusie, dat meditatie ernstige depressie, gevoelens van zinloosheid en zelfs suïcide tot gevolg kan hebben.9 Anderen krijgen hallucinaties of psychoses als gevolg van hun ‘vernieuwde gedachten’. Dr. Willoughby Britton10 constateerde, dat de schade maanden, jaren of zelfs levenslang kan duren. De stelling van de Dalai Lama blijkt ook niet houdbaar te zijn. Een rapport uit 2017(11 )stelt, dat agressie en vooroordelen niet afnemen door mediteren. Verbetering betreffende empathie en onderlinge sociale betrokkenheid werden alleen beschreven als de meditatie-instructeur ook mede-auteur van het onderzoek was. Mensen worden niet socialer en meer liefhebbend, als ze meditatie beoefenen. Merkwaardig. In magazines over stilte, retraite en meditatie wordt vrijwel nooit melding gemaakt van de mogelijke negatieve neveneffecten. Waarom niet? Eén op de drie deelnemers ondervindt nota bene negatieve gevolgen!

Bezwaren
Nu zou je meditatie kunnen afwijzen vanwege de schadelijke bijwerkingen. Er is echter meer aan de hand. Ook wanneer alle deelnemers uitsluitend gunstige ervaringen zouden hebben, blijft dit bezwaar staan: meditatie is een weg zonder God en Christus en plaatst dus de autonome mens in het centrum van zijn ervaringen en handelen. Dat licht ik toe. Onder het kopje ‘Effect’ heb ik iets gezegd over de methodiek van meditatie. De vraag is nu: lost dat iets op van je zorgen en problemen? Stel, dat je zorgen hebt op je werk of in een persoonlijke relatie. Wat zou dan het gunstige effect van meditatie kunnen zijn? Misschien dit: je stopt met denken; daardoor denk je ook niet aan je zorgen en daardoor ervaar je een zekere rust. Meditatie kan een gunstig effect hebben op je bloeddruk, je kunt je er rustiger door voelen. Maar je omstandigheden blijven onveranderd. Lijkt dat niet op het gebruik van tranquillizers, drugs en alcoholische dranken waardoor je problemen kleiner lijken? Het grootste en meteen het minst onderkende gevaar kunnen we ontlenen aan Jezus’ woorden over de onreine geest. ‘En wanneer de onreine geest van de mens uitgegaan is, zo gaat hij door dorre plaatsen, zoekende rust, en vindt ze niet. Dan zegt hij: Ik zal weerkeren in mijn huis, vanwaar ik uitgegaan ben; en komende, vindt hij het leeg, met bezemen gekeerd en versierd. Dan gaat hij heen en neemt met zich zeven andere geesten, bozer dan hijzelf, en ingegaan zijnde, wonen zij aldaar; en het laatste van die mens wordt erger dan het eerste.’12 Oosterse meditatie is er op uit om je geest leeg te maken, je denken te stoppen en vervolgens in je te laten opkomen wat er vanzelf ontstaat. Iedereen die zijn eigen hart een beetje kent, weet dat het niet vanzelfsprekend is dat er woorden van God in je hart opkomen als ze niet eerst van God komen! Een leeg hart dat niet gevuld wordt door het Woord van God, Jezus Christus, het levende Woord, loopt groot gevaar om in bezit genomen te worden door de vader van de leugen!

Een van de technieken die gebruikt worden bij meditatie is het herhalen van een mantra. De Heere Jezus zegt echter: ‘En als u bidt, zo gebruik geen ijdel verhaal van woorden, zoals de heidenen; want zij menen dat zij door hun veelheid van woorden zullen verhoord worden. Wordt dan hun niet gelijk; want uw Vader weet, wat u nodig hebt, eer u Hem bidt.’13 Het Griekse woord dat vertaald is met ‘verhaal’ betekent ‘herhalen’. Dat is nu precies wat meditatie met een mantra doet: een woord of zin wordt zo vaak herhaald, totdat men in een bepaalde toestand geraakt. Zo wil God niet benaderd worden! Stel u voor dat iemand u op die manier zou aanspreken als hij iets van u wil vragen. Dan voelt u zich toch niet serieus genomen? Daarbij is de bedoeling van de Heere Jezus natuurlijk, dat de verhoring van het gebed niet afhangt van de herhaling van woorden. Dat is tot oneer van God! Hij is genadig en barmhartig en voordat u Hem bidt, weet uw Vader al wat u nodig hebt. Mediteren richt zich volledig op jezelf. Je hebt er niemand voor nodig, hoogstens een instructeur. Dat moet toch een heilloze weg zijn! Heil, dat wil zeggen heling, vind je niet in jezelf. En als je al een god vindt in je innerlijk, dan is dat niet je Schepper en ook niet je Heiland. Ook zogenoemde christelijke meditatie leidt niet zonder meer in de juiste richting. Het leegmaken van je geest schept ruimte voor spontane gedachten; volgens sommige christelijke meditatieleiders zouden die gedachten ook God kunnen zijn. Iemand verwoordt het zo: ‘Wanneer je op zoek gaat naar wat God je wil zeggen, kun je je hart als kompas gebruiken. Leer naar je biddende hart te luisteren en vang de signalen op die het je ingeeft. Wees gericht op de goede signalen en vertrouw daarop. Wanneer je blij of enthousiast wordt, kan dat iets zeggen over de aanwezigheid van God en over het dichter bij God komen. Word je boos of geïrriteerd, dan kan dat duidelijk maken dat je op afstand van God komt. Zoek de echte vreugde die van God komt. Sta open voor troost en vertrouwen.’14 God Die in jezelf opkomt, je hart als kompas… in de Bijbel lees ik echter een heel andere taal!

Wat zegt Gods Woord?
Bijbelse meditatie, het overleggen of overdenken van Gods Woord maakt je niet leeg, maar vult je met dat Woord. In Jozua 1.8 lezen we daarover bijvoorbeeld: Dat het boek van deze wet15 niet wijke van uw mond, maar overleg het dag en nacht, opdat u waarneemt te doen naar alles, wat daarin geschreven is; want alsdan zult u uw wegen voorspoedig maken, en alsdan zult u verstandig handelen. We vinden hetzelfde woord, dan vertaald met ‘overdenken’, in Psalm 1.1-3: Welgelukzalig is de man, die niet wandelt in de raad der goddelozen, noch staat op de weg der zondaren, noch zit in het gestoelte der spotters; maar zijn lust is in de wet16 van de HEERE, en hij overdenkt Zijn wet17 dag en nacht. Want hij zal zijn als een boom, geplant aan waterbeken, die zijn vrucht geeft op zijn tijd, en welks blad niet afvalt; en al wat hij doet, zal wel gelukken. In het Nieuwe Testament vinden we het Woord van God in de persoon van de Heere Jezus. Het overdenken van Zijn leven en Zijn werk, Zijn beloften en Zijn koninkrijk kunnen ons hart zo vullen, dat de zorgen van dit leven in een heel ander licht komen te staan. Hij is hét Licht der wereld. Onze God wijst ons in Zijn Woord één weg, dé Weg: Jezus Christus. Buiten Hem is er geen heil en geen rust. Komt herwaarts tot Mij, allen die vermoeid en belast zijt, en Ik zal u rust geven.18 Veelzeggend zijn in dit verband de woorden die Jezus sprak in Johannes 16. Hij zegt tegen Zijn discipelen dat Hij van hen weggaat en Hij kent hun droefheid daarover. Maar dan geeft Hij hun de belofte van de Geest Die komen zal. Wat een levenskracht en vreugde openbaart zich op de Pinksterdag als de Heilige Geest de harten van mensen vervult! Jezus zegt ook, dat hun droefheid blijdschap zal worden, want Hij zal hen weer zien en niemand zal die blijdschap van hen kunnen wegnemen. En dan besluit Hij met deze woorden: Deze dingen heb Ik tot u gesproken, opdat u in Mij vrede hebt. In de wereld zult u verdrukking hebben, maar heb goede moed, Ik heb de wereld overwonnen.’ Laten we over die woorden nadenken, zodat het verlangen naar Hem ons doet uitroepen: “Ja, kom, Heere Jezus!19

Hans van Buren.

1. Zoek bijvoorbeeld op het internet naar de termen ‘geleide meditatie’, ‘bodyscan’, ‘dankbaarheidsmeditatie’, ‘mindfulness’, ‘visualisatie’.

2. https://www.sannyzoektgeluk.nl/ontspannen-in-10-minuten-met-deze-meditatie

3. kernbegrippen zijn stilte, concentratie, meditatie, contemplatie.

6. ‘Stil. De reis naar binnen.’ Mirjam van der Vegt e.a., 2014

8. https://www.medicalnewstoday.com/articles/325167

9. ‘Dark Side of the Meditation: How to Dispel this Darkness’,
https://www.researchgate.net/publication/335365372_Dark_Side_of_the_Meditation_How_to_Dispel_this_Darkness

10. Willoughby Britton Ph.D., Assistant Professor of Psychiatry and Human Behavior at Brown University Medical School, an Assistant Professor of Behavior and Social Sciences in Brown University’s School of Public Health and the Director of Brown’s Clinical and Affective Neuroscience Laboratory.

11. ‘The limited prosocial effects of meditation: A systematic review and meta-analysis’ https://www.nature.com/articles/s41598-018-20299-z

12. Mattheüs 12.43-45.

13. Mattheüs 6.7-8.

14. https://visie.eo.nl/artikel/2018/08/wat-christelijke-meditatie-met-je-doet

15. Heb. Torah, d.w.z. onderwijzing, richtlijn, instructie.

16. id.

17. id.

18. Mattheüs 11.28

19. Openbaring 22.20b