Christelijk onderwijs in een postmoderne wereld, met aanwijzingen voor een eigen workshop. Tien strategieën van de Canadese pedagoog H. van Brummelen om een bijbelse visie op kennis door te geven.

B&O magazine september 1998, door dr. Herman van Brummelen, bewerkt door drs. R.H. Matzken.

De tweejaarlijkse algemene vergadering van EurECA in Kandern, Zwarte Woud, stond in het teken van de veranderingen in het onderwijs en hoe wij daarop als christen-leraren kunnen inspelen. Deze veranderingen doen zich momenteel in alle Westerse landen voor en daar kon prof. Dr. Harro Van Brummelen van Trinity Western University in Langley bij Vancouver, Canada, goed op inspelen. Als pedagoog van Nederlandse afkomst wees hij in zijn eerste lezing met grote waardering op de door Nederlanders gestichte Prot. Chr. Scholen als één van de twee pijlers van het christelijk onderwijs in Canada (de andere pijler zijn de christelijke scholen die in Amerika vanuit de evangelische gemeenten zijn gesticht). Wij Nederlanders kunnen ons in het christelijk onderwijs in Canada dan ook goed herkennen en zien met belangstelling naar het proces van integratie van reformatorisch en evangelisch onderwijs dat zich daar thans voltrekt.

Bij het christelijk onderwijs staan de leerlingen centraal. Daarbij gaat het niet om wat zij wensen of wat hen aanspreekt, maar op welke wijze de school leerlingen in staat stelt “hun behoudenis uit te werken met vreze en beving” en “te stralen als lichtende sterren in de wereld, het woord des levens vasthoudende,” uit Fil. 2:12-16.
Christelijk onderwijs in een postmoderne wereld
De tweede lezing legde de nadruk op de vraag hoe wij christelijk onderwijs geven in een postmoderne wereld. Het is verrassend te zien hoe dit alles aansluit bij de lezingen en seminars die vanuit Bijbel & Onderwijs worden gegeven. In grote lijnen komt het erop neer dat christen-leraren op de juiste wijze moeten inspelen op deze postmoderne tijd.

Het postmoderne denken heeft reeds vele jaren de opleidingen en methoden beïnvloed. Veel leraren zijn ongemerkt ook hierdoor zelf beïnvloed omdat zij niet kritisch genoeg staan tegenover het proces van veranderingen in onze maatschappij en het onderwijs, aldus prof. Van Brummelen. Daarom gaan wij in ‘t kort in op enkele van de belangrijkste ontwikkelingen en hoe christen-leraren daar tegenover moeten staan.

1. De eerste vraag betreft de vraag op welke wijze wij omgaan met kennis en waarden. Is het wel mogelijk om objectief te kennen? Zijn deze waarden absoluut of relatief? Het antwoord kan slechts gebaseerd zijn op de Bijbel. Gaan we hiermee in de praktijk aan de slag, dan blijkt het bijbels denken haaks te staan op de postmoderne tijdgeest, zoals het ook haaks stond op het modernisme.

2. Het moderne denken, en daarmee ook het moderne onderwijs, gaat uit van het denken van de Verlichting dat uiteindelijk vertrouwt op de triomf van de technologie over de natuur en in economische en sociale vooruitgang.

Modernisten vinden dat de school leerlingen in staat moet stellen om een zinvolle economische rol te spelen in een samenleving die zich steeds verder ontwikkelt en verbetert. Zij richten zich op het verwerven van bekwaamheden en kennis, het snel inspelen op nieuwe technologieën en testen voortdurend of de leerlingen inhoud en vaardigheden beheersen.
Bij dit alles gaan modernisten veelal voorbij aan de ecologische, sociale, ethische en geestelijke problemen van zowel de leerlingen en de samenleving. Volgens hen heeft ‘geloof’ niets met kennis te maken.

3. Het postmoderne denken staat bijna in alle opzichten radicaal tegenover het modernisme en dat geldt ook voor het onderwijs. Hun visie op kennis is dat mensen kennis niet ontdekken maar zelf construeren. Elke vorm van ordening berust op willekeur en is de wereld opgelegd door individueel of sociaal bedachte kennis. Er bestaat bij hen geen objectieve kennis, evenmin als een betekenis die voor iedereen zou gelden.

Postmoderne leraren zetten de leerlingen zelf aan ‘t werk om hun eigen kennis te vergaren. Zij worden beoordeeld op zinvolle activiteiten, maar niet op het vinden van de juiste antwoorden, want die bestaan niet. Postmodernisten staan voor alle opvattingen open, maar verwerpen impliciet de waarden van ons cultureel en christelijk erfgoed.
Postmodernisten kennen niet langer gemeenschappelijke menselijke verbanden en waarden. In plaats van gezag en wat mensen met elkaar delen, komt ieders persoonlijk inzicht. Het doet er niet toe wat je kiest, als het maar je eigen keuze is die niemand je heeft opgelegd. Het resultaat is een egocentrisch individualisme en relativisme.

4. Tegenover modernisme en postmodernisme stelt Van Brummelen vier kenmerken van een Bijbelse visie op kennis als grondslag voor elk schoolprogramma:
– Kennis is gegrond in Gods openbaring
– Kennis verwijst naar Gods voorzienigheid en Zijn wonderbare daden en onderwijst ons in Zijn wegen.
– Kennis betreft iemands totale persoonlijkheid en niet alleen maar het intellect.
– Kennis leidt tot respons/weerklank, betrokkenheid en dienstbaarheid.
Hoe gaan we nu hiermee op school om?
De stof van deze eerste lezing leidde tot een diepgaande discussie bij de deelnemers uit twintig landen. Om de theorie in de praktijk te kunnen toepassen, geven wij u nu de tien strategieën die Van Brummelen aan de conferentie in Kandern voorlegde.

TIEN STRATEGIEËN OM EEN BIJBELSE VISIE OP KENNIS DOOR TE GEVEN

Neem eens tijd voor uw eigen workshop!
Als hoogleraar in de pedagogiek past hij hierbij één van de beste leermethodes toe om christen-leraren toe te rusten voor hun taak in een zich (snel) veranderend Europa. Naar aanleiding van zijn lezing stellen wij elke leraar voor om het bovenstaande persoonlijk of samen met enkele collega’s toe te passen.

1. Kies een onderwerp uit uw lessen. De oefening werkt het best voor onderwerpen waar het niet alleen om techniek en vaardigheid gaat, maar waar ook sociale, economische, politieke, morele en/of religieuze aspecten belangrijk zijn. Het onderwerp moet leerlingen van de leeftijdsgroep die u onderwijst, aanspreken. Voorbeelden zijn: transport, de lokale gemeenschap, de geografie van een land of gebied, het bos als leefgemeenschap, energie, een historisch gegeven zoals de Tweede Wereldoorlog, de structuur van een regering, moderne kunst, een roman of toneelstuk, met geld omgaan, statistiek enz.

2. Ga nu eens na hoe een moderne en een postmoderne leraar het gekozen onderwerp elk op hun manier zou onderwijzen. Pas dit toe op uw eigen school en laat zien hoe de onderwijsvernieuwing hierop inspeelt. Maak dan een tabel waarin naast elkaar de moderne en de postmoderne aanpak tegenover elkaar staan.

3. Ga vervolgens na wat een christelijke aanpak hiervan zou zijn. In hoeverre zijn elementen uit de moderne resp. postmoderne aanpak te gebruiken, in hoeverre geldt het ‘gij geheel anders’?Daarbij kunt u onderstaande vragen als leidraad nemen (misschien moeten ze, afhankelijk van het onderwerp, wat worden aangepast).

a. Toegang tot de materie. Wat leert de Bijbel ons over Gods bedoeling met de aspecten van de werkelijkheid die bij dit onderwerp aan de orde zijn? In hoeverre komt Gods bedoeling vervormd over tengevolge van de zondeval? Hoe zou God willen dat christenen hierop reageren, zowel in het persoonlijk hiermee omgaan als in het voorstellen van veranderingen en alternatieven? Wat kunnen wij ertoe bijdragen waardoor de samenleving in dit opzicht meer aan Gods waarden en normen beantwoordt? Hoe kan datgene wat de leerlingen over dit onderwerp leren, van invloed zijn op hun persoonlijke levensstijl?

b. Structuur van het leerproces. Hoe kunt u het leren in het klaslokaal (of het studiehuis) zo structureren dat het een betrokken en verantwoord discipelschap bevordert? Hoe kan het lesgeven over dit onderwerp inwerken op zaken als liefde, begrip, respect, integriteit, rechtvaardigheid en dienstbaarheid? Hoe kunt u het onderwerp zo brengen dat het tegemoet komt aan pedagogische eisen van relevantie en geloofwaardigheid, zodat de aandacht van de leerlingen geboeid blijft?

c. Leerlingen in staat stellen. Hoe brengt u bij de leerlingen, als u dit onderwerp met hen behandelt, een proces van interactie teweeg? Krijgen zij de gelegenheid om begrippen en principes, op voor hen originele en creatieve wijze, toe te passen? Moedigt het hen aan om betrokken te raken bij bepaalde waarden en activiteiten? Krijgen zij de gelegenheid om uitdrukking te geven aan hetgeen zij hebben geleerd? Op welke manieren worden zij geleid om een rol te spelen als een betrokken en verantwoordelijk discipel van Jezus Christus?

d. Een voorbeeld en een gids. Op welke wijzen kunt u bij het behandelen van dit onderwerp een persoonlijke herder en gids voor de leerlingen zijn?

Behandeling van de dieptepsychologie van Carl G. Jung en de invloed daarvan op de psychotherapie als onderdeel van de (post)moderne spirituele pedagogiek, door drs. R.H. Matzken

Dit boek is niet specifiek voor het onderwijs geschreven, maar primair voor de pastorale counselling. Via de zgn. remedial teaching komen echter allerlei vormen van psychotechniek ook het onderwijs binnen en als gevolg daarvan krijgt het onderwijs deels het karakter van psycho-therapie. Vandaar dat deze studie hierbij is opgenomen ter verduidelijking van de achtergronden van de zgn. spirituele pedagogiek.

Met name verwijzen wij naar

• Hoofdstuk I. De bronnen uit de diepte, speciaal
• I.2. Jung’s ‘collectieve onbewuste en andere vondsten’, zoals

• Jung’s droom van het psychische huis
• Jung’s theorie van de archetypen
• Jung’s individuatieleer; niet meer Ik maar Zelf!
• Jung’s holistische ethiek als sleutel tot het geluk.

• Hoofdstuk II. De diepte als bron van de nieuwe charisma’s, speciaal
• II.1. De Bijbel als symbolenboek en het geloof als ervaring
• II.6. Onze houding tegenover de invloed van New Age en de esoterica op de christenheid

Hieronder volgt een stukje uit de inleiding, over De bronnen van de diepte

Met deze titel geven wij aan dat de mensheid, op zoek naar genezing en heil, een nieuwe weg meent gevonden te hebben, nl. via het neerdalen in de diepte van de menselijke ervaring. De vader van deze diepte-psychologie, die eerst de wereld, later ook de kerk deze weg gewezen heeft, is Carl Gustav Jung, wiens denken wij in dit hoofdstuk zullen analyseren. Dit is best een vermetel werk, want het gaat hier om het slechten van een krachtig bolwerk van denken dat niet alleen ‘de wereld’ maar in toenemende mate ook ‘de kerk’ is binnengedrongen en op tal van plaatsen heeft overmeesterd.

Ook over Jung zijn veel boeken geschreven, meestal door zijn volgelingen, met her gevolg dat thans, ruim dertig jaar na zijn dood, het denken van Jung steeds meer ingang vindt. Steeds meer mensen gaan zich hiervoor interesseren en dat is dan ook de reden dat kortgeleden Jung’s autobiografie opnieuw in het Nederlands is verschenen 1). Wij zullen trachten in kort bestek het denken van Jung weer te geven, door vanuit het leven van Jung de belangrijkste onderdelen van zijn leerstukken te belichten. Daarmee beogen wij de lezer te helpen om te komen tot een herkenning van dit denken in het New Age denken en de integratie van het occulte in het dagelijks leven.

Maar het gaat ons niet alleen om de leer van Jung, en ook niet primair om de invloed hiervan op het moderne denken als zodanig, hoe belangwekkend en onthullend dit ook moge zijn. Het gaat ons primair om de invloed van Jung’s denken op de christenheid, die in toenemende mate open komt te staan voor het jungiaanse denken, dat toch qua mensbeeld en godsbeeld haaks staat op datgene wat de Bijbel leert. Dit laatste komt speciaal aan de orde in het in 1991 verschenen boek van Els Nannen: Carl Gustav Jung, der getriebene Visionär 2), waarvan de achterzijde vermeldt:.

Niet alleen de dieptepsychologie en de psychoanalyse, ook de theologie, en zeer recent ook de New Age-beweging, werden diepgaand door C.G. Jung beïnvloed. Uit zijn puur subjectief beleven en ervaren heeft Jung algemeen geldende normen voor de verhoudingen tussen mensen afgeleid en daaruit zijn zgn. ’therapieën’ ontwikkeld.
Het zal duidelijk worden dat Jung’s psychologie een heilsleer is en zijn psycho-therapie een heilsweg. Wanneer wij deze analytische psychologie nader bezien blijkt dat wij hier te maken hebben met een religie in een psychologisch gewaad. In deze tijd zijn er in toenemende mate religieuze mensen, die door Jung’s theorieën gefascineerd zijn. Sommigen leggen het erop toe om daarmee Gods Woord te verklaren of aan te vullen, anderen is het voor alles te doen om ‘een reis naar binnen’ in de betekenis die Jung hieraan geeft.

Men zal geschokt zijn wanneer men leest door welke machten Jung zich liet leiden: “De geest der diepte nam mijn verstand en al mijn kennis en stelde deze in dienst van het onverklaarbare en het tegenstrijdige . . . Deze beroofde mij van mijn spraak en schrift voor alles dat niet in dienst van dit éne stond, namelijk het in elkaar opgaan, het versmelten van zin en tegenzin.”

Voor Jung lag het heil in de ‘collectieve ziel’, het ‘collectieve onbewuste’: dat hield voor hem zowel ‘demon’ als ‘god’ in, wat voor hem synoniemen waren.
Wij vinden hier de achtergronden van de seculaire psycho-therapie, waardoor veel mensen zullen herkennen wat zij wel als ‘unheimisch’ aanvoelen maar niet onder woorden kunnen brengen. Tot hun schrik ontdekken velen dat tegenwoordig dit heidense gedachtengoed ook in veel kerkelijke en charismatische counseling voorkomt, en wij merken daarbij op dat veel evangelische leiders, die pal hebben gestaan tegen de bijbelkritiek, nogal argeloos staan tegenover dit nieuwe psychologische evangelie! 3) Wij denken hierbij aan Klinische Pastorale Training, die veel kerken als eis stellen voor hun pastors, ook voor pastors in ziekenhuizen enz. Maar ook aan de zgn. innerlijke genezing, waarbij wordt gezocht naar de helende krachten ‘in de diepte van zichzelf’ en men toegang krijgt tot het ‘helende charisma’ dat in ieder mens verborgen zou zijn.

Wij nodigen de lezer uit om ons in deze ontdekkingstocht te volgen, omdat hier de theoretische basis wordt gelegd voor diep-ingrijpende conclusies, die na het toetsen aan de Heilige Schrift tot oordelen gaan worden. Het is aangrijpend dat het denken van Jung, met name vanaf zijn sterfjaar, zo’n grote invloed heeft gekregen in christelijke kringen, eerst in de charismatische en evangelische beweging en thans ook in de kerken der reformatie. Deze invloed kan vanuit de recente geschiedenis worden aangetoond en wij hopen dat dit velen tot inzicht en inkeer mag brengen, die dikwijls onbewust en onbedoeld deze weg zijn gegaan. Sommige christenen hebben hiervan hun levenswerk gemaakt en moeten thans erkennen dat zij op een verkeerde basis hebben gewerkt. Met de beste bedoelingen zijn zij niettemin voor velen tot een verleiding en een val geworden in een periode waarin hun ‘cliënten’, dikwijls vanwege een psychische nood, zeer kwetsbaar waren.

Aan de invloed van het denken van Jung in de christelijke gemeente is het tweede hoofdstuk gewijd: de bronnen van de nieuwe charisma’s. Het zal blijken dat hierdoor bij uitstek het pastoraat besmet is met een denken dat niet alleen ‘menselijk’ is of ‘seculair’: losgemaakt van de bijbelse grondslag, ofschoon wel omhangen met bijbelse woorden. Sterker nog, wij kunnen stellen dat hiermee een andere geest, die zichzelf noemt ‘de geest uit de diepte’, de christelijke counseling is binnengedrongen, waardoor mensen die gecounseld worden zelfs occult belast kunnen worden!

In hoofdstuk 3 geven wij dan een aantal voorbeelden van de wijze waarop dit ‘psychologische evangelie’ in de praktijk werkt. Het gaat ons daarbij niet zozeer om allerlei namen te noemen van mensen en groepen die deze methoden zijn gaan hanteren, maar bovenal om de lezer te helpen om de vele valse leringen te onderscheiden, vooral op het gebied van hulpverlening en counseling. Om deze reden geven wij eerst een theoretische uiteenzetting van het denkenen de leer van Jung dat aan nagenoeg al het moderne pastoraat ten grondslag ligt.

De vakken Biologie en Verzorging dragen in aanzienlijke mate bij tot de levensbeschouwelijke vorming. Bijbel & Onderwijs reikt aanvullingen aan waardoor deze vakken bijdragen tot een bijbelse mens- en wereldvisie.

Meer dan ooit tevoren, komen natuurwetenschappers tot de overtuiging dat ‘Bijbel’ en ‘Wetenschap’ geen tegenstellingen hoeven te zijn, iets wat de apostel Paulus reeds in 1 Timotheüs 6:20 betoogde. Biologen zouden hier niet bij moeten achterblijven en daarom verwijzen wij hen naar de speciale pagina Schepping en evolutie die Bijbel & Onderwijs heeft ingericht en waarin onder meer naar enkele aanbevolen publicaties en websites wordt verwezen.

Kerndoelen basisvorming Biologie
Op een christelijke school moeten enkele uitgangspunten van het vak Biologie vanuit de Bijbel worden aangescherpt, zodat het vak, evenals Verzorging, niet van God en zijn Woord afleidt, maar juist daarheen voert. Drie hiervan worden hier genoemd, waarbij onze toevoegingen op de overheidskerndoelen cursief zijn weegegeven.

* De leerlingen zijn zich bewust dat het leven door God gegeven is en erkennen de Goddelijke orde die God in de schepping gelegd heeft.
* De leerlingen hebben kennis van de creatie- en evolutietheorie, en zij hebben daarbij geleerd onderscheid te maken tussen feiten en meningen.
* De leerlingen herkennen biologische aspecten in een maatschappelijke situatie en kunnen georiënteerd op de Bijbel positieve en negatieve elementen hieraan onderscheiden; mede daardoor kunnen zij een gemotiveerd standpunt bepalen en beslissingen nemen over het eigen gedrag en dat van anderen.
* Een ander belangrijk aspect hierbij is het op verantwoorde wijze omgaan met seksualiteit.

In verband met de eerste twee punten: informatie over beide modellen en kritisch leren denken, verwijzen wij naar de hierboven vermelde speciale pagina, waarin onder meer naar enkele aanbevolen publicaties en websites wordt verwezen.

Het vak Verzorging werd in 1995 ingevoerd en bevat tal van elementen die van God afvoeren. Vandaar dat reeds een jaar later een christelijke bewerking van een leerboek is verschenen onder de titel Zorg nou zelf (uitg. SMD, Leiden), dat op diverse christelijke scholen zijn weg heeft gevonden.

Over bijbelse authenticiteit … als geleefde identiteit

‘U zegt dat nu wel… maar hoe denkt u er zelf over… en past u het ook zelf toe?… ‘ Zomaar een opmerking van Wim, een leerling in Havo 4 die aan het denken zet. De jongen had een poosje geluisterd naar de uitleg over vergeving en kwam toen met deze opmerking. De uitleg was voor hem kennelijk niet voldoende. Daar hoorde nog iets bij. Iets van de leraar. Iets dat verder reikt dan vakkennis en zelfs verder dan geloofskennis…  

Orthodoxie én… orthopraxie 
In de bijbels georiënteerde opvoedingsliteratuur is decennia lang nagedacht en geschreven over de vraag ‘Hoe draag ik de geloofsinhouden op een bijbelse wijze over en tegelijkertijd op een manier, die aansluit bij jongeren en duidelijk overkomt. Er ontstonden vele zeer waardevolle kind- en/of leerstofgerichte modellen van leerstijlen en pedagogische schema’s. Maar intussen is er bij de jongeren – zowel in de thuissituatie als op school (en zeker in de kerk) een heel andere vraag ontstaan. De vraag naar de echtheid. De vraag naar de persoon achter het verhaal. De vraag naar de opvoeder achter de opvoeding. Het zijn niet meer (alleen) de grote verhalen die het hem doen bij jongeren. Ook de persoon(lijkheid) van de opvoeder doet er toe. Zijn/haar echtheid dus. Jongeren maken zich minder druk om de inhoud, zij ‘screenen’ de opvoeder op taal, voorkomen, voornemen, uiterlijk, gedrag, etc., trekken hun ‘echtheidconclusies’ en vertalen deze conclusies in beoordelingscriteria voor de opvoeding. Een opvoeder is pas echt, als hij/zij doet wat hij/zij zegt en vice versa, met andere woorden of het gedrag in overeenstemming is met de verkondigde boodschap. Hier is de authenticiteit van de opvoeder in het geding. Wat verstaan we hieronder?

Geleefde identiteit  
Het is best wel lastig om precies aan te geven wat we verstaan onder ‘authenticiteit’. Als ik het u zou vragen, zou u het dan meteen kunnen zeggen? Meestal wordt er gedacht aan woorden als: echtheid, wijsheid, enthousiasme, openhartigheid, gedrevenheid, vriendelijkheid, stabiliteit, relativeringsvermogen, nadoen, mildheid, houding en betrokkenheid. Maar ook omschrijvingen als ‘een innerlijke stem’,  ‘geestelijke gezondheid’, ‘zelfbeheersing’ en ‘goed ogend gedrag’, komen voor. In de meeste van deze uitdrukkingen horen we iets doorklinken dat zowel betrekking heeft op de binnenkant als op de buitenkant, zeg maar het uiterlijke gedrag. Daarom zou ik authenticiteit voorlopig willen vertalen met ‘geleefde identiteit’.
Ook in jeugdstudies wordt met regelmaat gewezen – met name in het kader van kerkverlating – op deze dubbelheid. Het zijn in het bijzonder de ervaringen op dit terrein, namelijk het teleurstellende gedrag van zogeheten (mede)gelovigen, die het (prille) jongerengeloof om zeep helpen. Er klinken dan opmerkingen als: ‘Dat had ik nooit van hem/haar gedacht.’ ‘Hij is me behoorlijk tegengevallen’. Jongeren haken af vanwege het gedrag van (mede)gelovigen.
Bovenstaande roept de vraag op naar het eigene van authenticiteit. Betreft het (een specifieke vorm van) kennis? Of moeten we authenticiteit opvatten als een vaststaand – en daarmee onveranderlijk – gegeven met betrekking tot aard en aanleg? Of is authenticiteit een vaardigheid en (dus) een te ontwikkelen communicatief technisch handelen? Of moeten we authenticiteit duiden als een gevoel, een bijzondere vorm van vriendschap, waarvan (slechts) de aanwezigheid bewonderd en de afwezigheid betreurd kan worden? Of is het niet meer of minder dan een (christelijke) gave? Voor de beantwoording van deze vraag hebben we korte verkenning op het terrein van de psychologie nodig, toegespitst op de ontwikkeling van de persoonlijke identiteit.

Identiteit… door externiteit
Jongeren zoeken zichzelf. Sinds Erikson wordt hier het begrip ‘identiteitsontwikkeling’ voor gebruikt: een boeiend, spannend en tegelijkertijd meer dan eens moeizaam proces. In dit proces eigent men zichzelf rollen en betekenissen toe, die niet altijd door anderen als zodanig worden gezien en toebedeeld. De eigenschappen die de jongere zelf denkt te hebben, worden niet gezien. Taken die hij wil verrichten, vertrouwt men hem (nog) niet toe. Door zijn veelal ongenuanceerde visie op hervor­mingen wordt hij meer dan eens niet begrepen en/of serieus genomen. Bovendien ervaart hij dat hij meer is dan alleen de ‘ik’ die hij kende en waarmee hij vertrouwd was. Maar wie of waar is dan de ware ik? Veel jongeren schep­pen zich een denkbeeldig publiek en voor dat publiek spelen zij de rol van degene die ze willen of mis­schien wel zouden kunnen zijn. In feite staan ze onophoudelijk ‘op de planken’, in afwachting van de reacties van het ‘hooggeachte’ publiek, die in dit geval verder reiken dan het gebruikelijke applaus. Na deze psychologische verkenning gaan we de betekenis van ‘het publiek’ na.

Christelijke identiteit vanuit de relatie met Christus 
Het is bekend dat kinderen en jongeren nauwkeurig letten op het gedrag van de mensen in hun omgeving. Ze nemen dit waar en reageren daarop door bepaalde elementen over te over en te gebruiken als bouwstenen voor hun identiteit en zich van de overige elementen te distantiëren. Zo ontstaat hun identiteit via hun relaties. Voor de christelijke identiteit zijn drie relatievormen relevant, die met elkaar samenhangen: de relatie met de Here Jezus Christus, de relatie met de jongeren en tenslotte de relatie met zichzelf.
Het fundamentele van de christelijke identiteit ligt m.i. in het feit dat de eerstgenoemde relatie het startpunt vormt voor de overige relaties. Deze relatie willen we hier duiden met het nieuwtestamentisch woord ‘navolging’. Het gaat om de roepstem van de Levende Christus, die ons bepaalt bij de gehoorzaamheid aan Hem, Die ons is voorgegaan op de weg van lijden, sterven, opstanding en verheerlijking,  opdat wij Hem zouden volgen en zouden zijn als Hij. Hij gaat voor en wil dat ik Hem volg. Hij is de Leermeester, ik de leerling. Overigens, voor alle helderheid, we leggen hier de nadruk op Jezus’ Leermeesterschap, zonder voorbij te gaan aan Zijn status en heilsbetekenis als Verlosser en Heiland.

Christus zoeken samen met medechristenen 
Een relatie met de Here Jezus Christus onderhouden wil dan niet minder zeggen dan ons te laten gezeggen en niet te laten afschrikken door het lijden om vervolgens, met en door Hem, deel te krijgen aan Zijn verkondigde Koninkrijk. Tijdens deze poging tot navolging blijkt al spoedig dat het weliswaar een persoonlijke, maar daarmee niet een individuele onderneming kan blijven. In de ontmoeting met en de navolging van de Ander, hebben we de ontmoeting met de ander meer dan nodig.
Het opbouwen van een relatie met Christus noopt tot intermenselijke relaties. Alleen op de Weg ten Leven komt het tot een ware en levende ontmoeting (letterlijk: het wegnemen van leed) met anderen. Hier liggen de wortels van christelijke authenticiteit. De liefde van en voor de Meester brengt bij-Eén en bijeen. Ten diepste mogen we elkaar zoeken, vinden, vasthouden en ondersteunen in de gezamenlijke poging om de Meester te volgen en de vreugde van het geloof te ontdekken. Onze houding naar en relatie met jongeren zal zich op grond van bovenstaande moeten kenmerken door het uitleven van vergeving, ontferming, liefde, barmhartigheid, zachtmoedigheid en geduld. We zullen bereid en in staat moeten zijn minder gevorderde volgelingen te helpen en te ondersteunen en ons te laten gezeggen door hen die misschien, terwijl ze jonger zijn, reeds verder dan wij gevorderd zijn op de weg van de navolging. We zullen onze jongeren moeten leren zien als gekwalificeerde jongeren. We zullen moeten leren streven naar eenheid en gemeenschap door verbondenheid, betrokkenheid en wederkerige hulpvaardigheid die zich uiten in begrip, acceptatie, integriteit, luistervaardigheid, voorbeeld zijn, theologisch standvastige volgzaamheid, sportiviteit, zelfbeheersing en relativerende humor. Hier valt natuurlijk veel meer van te zeggen, dan in dit bestek mogelijk is.
Omgaan met jongeren krijgt daarmee iets van op weg (de wereld in) gaan, uit zijn op de ontmoeting met anderen, in de gemeenschap met (jonge) mensen treden (werkelijk willen ontmoeten), tegemoet komen, vergezellen, observeren (luisteren op hùn golflengte), begeleiden, komen tot een gedachtewisseling, vertrekken van wat de ander al weet, doorbreken van vastgeroeste gedragspatronen (confrontatie), het openbaringsgebeuren centraal stellen (leren waarnemen van de Leermeester) d.m.v. een uitleg van de Schriften, afzien van resultaatsdenken. (‘Is de opvoeding geslaagd?’). Ik denk bij dit alles specifiek aan een drietal pericopen: Lucas 19 en 24 en Johannes 4. Leest u die, met het oog op dit thema, maar eens na.

Zondaar… en tegelijkertijd gerechtvaardigd… 
Wat betekent de ‘navolging’ voor het zelfbeeld van de catecheet? In de ontmoeting met de Here Jezus Christus worden ons twee aspecten van het menszijn aangezegd: we zijn zondaar en tegelijkertijd gerechtvaardigd (M. Luther). Wanneer we beide laten doorwerken in onze beleving, ervaren we over onszelf droefheid èn vreugde en zien we onszelf als mensen, die niets hebben èn tegelijkertijd alles bezitten. Mensen, voor wie de Eeuwigheid is toegesloten èn heropend. We kunnen niet anders dan ons met teleurstelling verbazen over ons falend handelen èn ons tegelijkertijd met grote vreugde verwonderen over Zijn feilloos handelen. De realiteit van schuldbesef en zondenvergeving is het fundament van zelfkritiek èn zelfrespect. Op dit fundament wil Christus verder bouwen aan ons zelfbeeld, met bouwstenen, die door het louterende werk van de Heilige Geest gevormd zijn: liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtmoedigheid en zelfbeheersing.
Voor deze gelegenheid zou ik ze als volgt willen vertalen: de steen van de bescheidenheid, geworteld in het ontzag voor Hem, Die ons voorgaat en in de bewustwording van de ten principale onmogelijke positie als opvoeder. Bescheidenheid die als vanzelf ontstaat vanwege de vraag: ‘Wie ben ik dat ik dit kan en mag doen?’ De tweede bouwsteen heet ‘zelfaanvaarding’. Voor het aangezicht van God mogen we onszelf zijn en tegelijkertijd levende getuigen van de Here Jezus zijn. Daarbij gaan we onze persoonlijke vragen en twijfels niet uit de weg, maar laten ons ook niet door hen meevoeren. Wanneer de Here Jezus Zijn zendingsopdracht meegeeft aan de discipelen blijkt, dat ook zij nog geen volleerde leerlingen zijn, want, zo lezen, sommigen twijfelden. De derde bouwsteen heet ‘opofferingsbereidheid’. Juist als je jezelf verliest, zul je je leven vinden (Matth. 16). In de bijbels georiënteerde opvoeding zal iets zichtbaar moeten zijn van de bereidheid tot zelfverloochening en kruis dragen. De vierde bouwsteen wil ik aanduiden met ‘relativerende wederkerigheid’. Dit laat zich het beste uitdrukken in de dubbelheid ‘Leraar en leerling’. Opvoeder en opvoedeling trekken gezamenlijk op als leerlingen die naast elkaar plaats nemen in de ‘Leerschool van de Heilige Geest’. Beiden laten zich gezeggen door Hem Die als Enige gezag (dus waarachtig iets te zeggen) heeft. De vijfde bouwsteen heet “zelfdiscipline”. Wat is op dit moment goed aan de orde te stellen en wat niet? Op welke wijze pak ik het aan? Wie ben ik en wie wil ik zijn (voor de jongeren)? Hoe maak ik weloverwogen keuzes en beslissingen? Hoe laat ik nabijheid en distantie elkaar afwisselen ten dienste van een vruchtbare pedagogische ontmoeting? Dit veronderstelt een geduldige houding en een respect voor gevoelige momenten. De zesde bouwsteen heet “dienen”. In eenvoud en helderheid zal de opvoeder steeds bedenken dat hij niet zelf op de voorgrond dient te staan. Zijn aanwezigheid – en daarmee alles wat hij is, zegt en doet – heeft een verwijzende functie. Hij is identificatiefiguur, of hij het leuk vindt of niet, met specifieke bedoelingen. De zevende bouwsteen is de “nederigheid”, die zich laat zien in het toegeven van fouten en kennishiaten. Niet de opvoeder die zich voordoet als ‘allesweter’ geeft blijk van authenticiteit, maar juist hij/zij die het aandurft toe te geven niet alles te weten en zelf ook vaak te moeten zoeken naar antwoorden. We hoeven echt (!) niet op alle vragen antwoorden te weten, maar je moet wel achter (en vooral in) je woorden te staan. Een heldere, eenvoudige getuigenis van je eigen (gebrekkige) omgang met God maakt veel goed. Het is goed van tijd tot tijd eens in je hart te laten kijken en open-hartig je eigen moeiten aan te geven. Zowel de persoonlijke pieken als de dalen van je geloof mogen best eens genoemd worden, zonder in ‘ervaringsopvoeding’ te vervallen. Zolang het maar echt is. Als voorbeeld: een opvoeder die wijst op het belang van de kerkdienst, maar daar zelf slordig mee omgaat, maakt zichzelf en zijn boodschap (!) ongeloofwaardig. Een opvoeder die oproept tot het deelnemen aan kerkelijke activiteiten en zelf vaak verstek laat gaan, ontkracht zijn eigen betoog.

Bijbelse authenticiteit 
Authentiek zijn wil in wezen niets anders zeggen dan betrouwbaar zijn. Zeggen wat je doet en doen wat je zegt. Een proces van voortdurende oefening in de juiste houding (Verboom). Door schande en schade een beetje wijs worden. En als je denkt dat het een keer helemaal mislukt is, let u dan eens op de start van de volgende opvoedingssituatie: de jongeren beginnen als opnieuw. Zij geven u een nieuwe kans. Prachtig toch!?
Zoekend naar een geschikte vergelijking kom ik (met genoemde auteur) uit bij de voorstelling van de gids. In het berglandschap van het christelijk geloof wijst de opvoeder op alle prachtige vergezichten die onderweg te zien zijn. Zie je dat? Kijk daar eens! Zouden we het soms zo kunnen doen? Hebben we hier iets aan? Maar ook waarschuwt hij voor gevaren en valkuilen, waar hijzelf minstens evenzeer voor beducht moet zijn als de anderen.

Ten slotte… 
Bovenstaande is bedoeld ter overweging. Zeker niet om te ontmoedigen. Wanneer u als lezer die neiging toch bij uzelf bespeurt, wil ik u bemoedigen met woorden die Augustinus ooit richtte aan een Carthaagse diaken, die catechisatie moest geven. Hij schrijft in De catechizandibus rudibus:  

 ‘Wat nu uw persoonlijke zorgen betreft, ik zou toch liever niet zien dat u zich liet verontrusten door het zo vaak bij u optredende gevoel dat u een minderwaardig en vervelend betoog ten beste geeft. Het kan namelijk wel zijn, dat uw leerling niet die indruk heeft gekregen, maar dat u zelf door uw verlangen dat er iets beter te horen werd geboden, bent gaan menen, dat uw woorden voor de oren van anderen niet goed genoeg waren. Ik ken dat ook van mezelf: vrijwel altijd ben ik ontevreden met wat ik zeg; ik wil namelijk zo graag iets beters geven’ (vertaling Gerard Wijdeveld, 1982, p. 16. Geciteerd uit: W. Verboom; Catechese in de praktijk, Zoetermeer 1997).  

Drs. H. Bakhuis

Open brief tegen toveracademie
Naar aanleiding van de open brieven over De Toveracademie, is een storm van reacties los gekomen. In de pers is op heel verschillende manieren gereageerd. Soms was dat verontwaardigd, dan weer beschuldigend, maar ook heel gelaten. Veel kranten en tijdschriften hebben artikelen geschreven en in diverse radio- en tv-programma’s werd er aandacht aan besteed.

Ook vanuit onze achterban is breed gereageerd. Deze reacties waren overwegend positief. Verder zijn er veel vragen naar ons toegekomen. Wat blijkbaar niet voor iedereen duidelijk is geworden, is het feit dat beide open brieven in eerste instantie bedoeld waren als eye-opener, om een discussie op gang te brengen. De brieven moeten in eerste instantie dan ook gezien worden als een hartenkreet. Verdere onderbouwing blijft dus noodzakelijk. Het mag duidelijk zijn dat het B&O niet alleen maar gaat om het beroeren van de gemoederen, maar om een daadwerkelijke inspanning om de achtergronden van het toveren aan de kaak te stellen. Een grote gezamenlijke inspanning blijft nodig, omdat er heel wat op het spel staat!

Waar gaat het om?
De open brieven blijken aanleiding de discussie te openen over de grenzen van het toelaatbare. Een discussie, die echter veel verder gaat dan de vraag of je nu wel of niet een sprookje mag voorlezen aan kinderen, zoals door sommige journalisten wordt beweerd. Het gaat om de visie van waaruit ouders opvoeden of scholen onderwijs verzorgen. Al die opvoeders maken op grond van hun levensbeschouwing keuzes voor de kinderen die hun zijn toevertrouwd. Zij kiezen voor het overdragen van waarden en geven grenzen aan door normen en regels af te spreken.

Overal in onze samenleving zien we nu juist die grenzen vervagen. Niet alleen in het verkeer worden regels overtreden, zodat de onveiligheid toeneemt. Ook in de omgang met elkaar worden grenzen overschreden. De onveiligheid neemt toe door toename van criminaliteit, zinloos geweld, aanrandingen of ongewenste intimiteiten. Regelmatig breken er discussies los over het toenemende geweld onder kleuters, agressie op basisscholen en wapens in het voortgezet onderwijs. Onderzoek toont aan dat er wel degelijk een relatie bestaat tussen geweld op tv en geweld op straat. Recentelijk is ook de discussie opgelaaid over de effecten van alle moderne muziek en bijbehorende clips, die soms zeer erotisch geladen zijn. Het lijkt duidelijk dat kinderen en jongeren voor een belangrijk deel worden beïnvloed door de moderne media.

Door middel van teksten, beelden en handelingen worden de grenzen steeds gemakkelijker verlegd en overschreden. Steeds openlijker worden bijbelse waarden ter discussie gesteld en raken kinderen en jongeren gewend aan geweld, erotiek en het paranormale. Een en ander lijkt daarbij te werken als een nauwelijks zichtbaar proces. Wat eerst niet kon, kan in het klein nu wel en straks ook in het groot.

Ernstig onderschat!
Verreweg de meeste mensen geloven helemaal niet in het bestaan van de duivel, zelfs onder christenen is dit bestaan een discussiepunt. Het mag duidelijk zijn dat de duivel, die in de bijbel ‘de mensenmoordenaar van den beginne en de vader der leugen’ (Joh. 8:44) wordt genoemd, door de introductie van deze leugen vrij spel krijgt. Grenzeloos en straffeloos kan hij zijn gruwelijke werk achter de schermen blijven uitvoeren. Niet voor niets worden we opgeroepen geen deel te nemen aan de onvruchtbare werken der duisternis, maar ze veeleer te ontmaskeren (Ef. 5:11).

In onze wereld blijken diverse van die werken regelrecht van duivelse herkomst te zijn. Veel grof geweld kan niet anders dan uit demonische bron ontspringen. Recentelijk werden tijdens een heavy-metal concert 5 mensen doodgeschoten. In Amerika zijn op de Columbine High School een aantal mensen doodgeschoten door jongeren die het spelletje ‘doom’ speelden. In de videoproductie “They sold their souls for rock and roll” wordt duidelijk gemaakt dat satanist Aleister Crowley de grondlegger is van veel demonische teksten in de moderne muziek (Visie 50, december 2004). Door middel van muziek wilde hij bestaande – christelijke – normen afbreken.

In moderne muziek, computerspelletjes, stripboeken en leesboeken wordt gewelddadig en occult gedachtegoed (spelenderwijs) met de paplepel ingegeven. Vooral aan kinderen, die heel open zijn en nog geen goed onderscheid kunnen maken tussen fantasie en werkelijkheid, wordt een angstaanjagend wereldbeeld gepresenteerd. Er wordt een wereld gepresenteerd waarin strijd gevoerd dient te worden met geesten en monsters. Hiertegen is slechts verweer mogelijk door het oproepen van onzichtbare hulpkrachten, die vriendjes worden genoemd. Deze vorm van visualisatie en het leren toepassen van paranormale krachten, toverspreuken en vervloekingen – die soms nog echt blijken te werken – vormen de basis voor de strijd. Over onschuldige spelletjes, muziek en boeken gesproken.

De bewijzen voor deze magische realiteit liggen voor het oprapen.
Topheks ‘Starhawk’ merkt over de ‘onschuldige’ boeken van Harry Potter op: “Ik vind Harry Potter ook leuk. Fantastische film. En goed voor kinderen, omdat het de wereld van de magie voor ze opent…Heerlijk. Ja, Potter heeft hekserij tot een mode-artikel gemaakt en dat zal nog langer doorgalmen. Kinderen kunnen daardoor steeds gemakkelijker toegeven aan hoe ze energie waarnemen om ons heen…” (Onkruid 148, juli-augustus 2002, pag.15).
In het tijdschrift Visie merkt M. Wisse het volgende op: “Het verschil is dat Sneeuwwitje en de zeven dwergen, Doornroosje en Hans en Grietje zich afspelen in een irrealistische wereld, overduidelijk een sprookje. Behulpzame kabouters, snoephuisjes en een honderdjarige slaap komen onwerkelijk over en staan mijlenver van de wereld van kinderen. De toverkunst houdt in die sprookjes ook niemand in een wurgende angst, integendeel. Harry Potter daarentegen speelt zich af in een gedetailleerd realistische en actuele wereld, met auto’s, pesterijen, een school en een snibbige tante. In zo’n wereld, die kinderen herkennen, wijst Harry met zijn toverstok op het hart van Dirk, zijn rotneefje (en vervloekt hem)…Het genre Harry Potter wekt de indruk (door het contact met overledenen…) dat er een ander, maar niet bijbels, leven is na de dood…’Opzij, of ik vervloek je’, zegt Harry tegen zijn oom als deze om opheldering vraagt.” [1][1]
Harry Potter draagt een anti-bijbelse wereldbeschouwing over en leert kinderen onder meer… lastige opvoeders (leraren, ouders) te vervloeken…We mogen ons gelukkig prijzen dat die vloeken vaak niets lijken te ‘doen’.

Een enquête over ‘religiositeit, occultisme en satanisme’ onder 700 jongeren in de leeftijd tussen 14 en 29 jaar in Tirol toonde een grote belangstelling (ruim 40%) voor occulte fenomenen aan (droomduidingen, telepathie, genezingswonderen). Zo’n 30% had hier ooit mee geëxperimenteerd (glaasje draaien, kaartleggen, pendelen, droomduidingen, horoscopen). Ruim 50% zag de film ‘Buffy – in de ban van de demonen’, Akte X’, ‘Lord of the rings’, ‘Harry Potter 1 en/of 2’, ‘Het 6^e zintuig’.

Conclusies:

1. Openheid en belangstelling voor het occulte en paranormale kan vroeg of laat leiden tot het experimenteren hiermee.
2. Bij de belangstelling voor de mysteriefilms gaat het ‘wellicht om een, buiten het instituut van de kerk liggende, nieuwe vorm van mystiek’ [2][2]

Bovengenoemde voorbeelden maken duidelijk dat het gevaar van bepaalde soorten muziek, films, spelletjes en lectuur, met name voor kinderen, niet te onderschatten is.

Toveracademie is grensoverschrijding!
Helaas blijkt, dat er heel gemakkelijk grenzen overschreden worden. Velen hebben geen flauw besef van wat zich afspeelt onder kinderen en jongeren, noch wat de immense gevaren zijn van ‘spelen met de onzichtbare wereld’. Kinderen kunnen van jongs af aan wennen aan geweld en agressie. Ze komen daarnaast via tv-programma’s, computerspelletjes en internet in aanraking met zaken als erotiek, sciencefiction en demonie. In het Tv-programma ‘Bij ons thuis’, van Teleac, werd op 7 maart uitgebreid aandacht besteed aan de invloed van erotische clips op kinderen en tieners. Kijken leidt vaak tot doen, was de conclusie. Dat laatste wordt ook bevestigd in enkele onderzoeken naar de relatie tv-geweld en de werkelijkheid. “Kinderen die van jongs af aan worden geconfronteerd met agressie en geweld op televisie, raken al vroeg in hun leven afgestompt en gaan als pubers en jongvolwassenen op zoek naar sterkere prikkels om te kunnen griezelen en gruwelen. De industrie bedient hen op hun wenken met, om maar iets te noemen, de steeds engere en gewelddadigere Halloweenfilms.” (Elsevier 10, 12 maart 2005)

Natuurlijk is het duidelijk dat tv meer invloed heeft dan een (strip)boek. Maar de gewenning begint vaak zo onschuldig en sluipend. Precies daar ligt het probleem voor de hele golf van geweld en occultisme die kinderen, tieners en jongeren lijkt te overspoelen. Als het nu zo ver moet komen dat kinderen ook nog eens op een ‘onschuldige wijze’ moeten gaan wennen aan allerlei vormen van magie of toverij in de entourage van een Toveracademie, dan is er sprake van een absolute grensoverschrijding. Er staat zeer veel op het spel: het welzijn van kinderen is in het geding! Met alle kracht dienen we hier in het geweer te komen.

“Ach, zeggen mensen die graag relativeren, ze weten heus wel het verschil tussen de virtuele en echte wereld. Maar reclamemakers en trendwatchers weten wel beter. Kinderen én volwassenen zijn zeer gevoelig voor impliciete en expliciete televisieboodschappen, of die nu waar zijn of niet.”(Elsevier 10, 12 maart 2005) Die gevoeligheid is er zeker ook ten aanzien van allerlei magische thema’s. Vooral in een tijd waarin het christelijk geloof wordt uitgehold en de kerk lijkt te hebben afgedaan, zoeken velen toch naar mystiek en religie. Grenzeloos gaan velen op zoek naar wat verborgen is. Het occulte is al jaren in, maar leidt ook al jaren tot grote problemen.

Daarom is het motto ‘toveracademie’ echt grensoverschrijdend en levensgevaarlijk.

Hoe nu verder?
De vraag is nu: hoe verder? Hoe moeten ouders en scholen reageren?
De open brieven hadden tot doel de discussie op gang te brengen, dat is gelukt. Die discussie gaat soms wel erg kort door de bocht, te gemakkelijk wordt aan de boven genoemde argumenten voorbij gegaan. Christenen die waarschuwen voor tovenarij en de gevaren van agressie, geweld en demonische praktijken worden snel bestempeld als fundamentalisten die terug willen naar de Middeleeuwen.
De discussie zal dus voortgezet moeten worden, maar wel op basis van argumenten. Die argumenten vallen in twee groepen uiteen:

1. de bijbelse argumenten,
2. de pedagogische argumenten.

De bijbelse argumenten staan en vallen met ons geloof in die éne God, die Zich in ruim voldoende mate aan ons geopenbaard heeft in Zijn Woord. Wie de Bijbel serieus neemt weet dat hij verre dient te blijven van toverij (Deut. 18:10, Lev. 19:26, Openbaring 18:23, 21:8, 22: 15). Toverij en waarzeggerij zijn namelijk ‘gaven’ van de vorst der duisternis, de duivel, die leiden tot de dood. Toverij leidt tot normloosheid en opstand tegen Gods gezag. Toverij leidt uiteindelijk tot de dood in plaats van tot het leven. De duivel blijft een mensenmoordenaar vanaf het begin (Johannes 8:37-47 en Jesaja 8:19-22).

Naast de bijbelse argumenten, die niet iedereen zomaar zal onderschrijven, zijn er ook pedagogische argumenten, die ruimschoots toegelicht zijn in het voorgaande. Doorgaans leiden magische boeken op subtiele wijze kinderen binnen in een wereld van (duivels) geweld. Kijken naar geweld op tv leidt tot geweld in het dagelijks leven. Kijken naar erotische clips blijkt wel degelijk invloed op jongeren te hebben. Enge en gewelddadige Halloweenfilms zijn wel degelijk een volgende stap in de geweldsspiraal die door de filmindustrie wordt opgebouwd.

Alle gewenning op die gebieden leidt tot steeds verdergaande afstomping. Waarom zou dat met toverij/magie niet het geval zijn?

Ouders en scholen
Ouders kunnen de volgende actie ondernemen tegen het motto ‘toveracademie’.

1. Vorm gebedsgroepen rond de scholen (informatie is te vinden op de site www.ibbnl.org.
2. Organiseer gespreksgroepen van ouders rond het thema.
3. Beleg informatie avonden over tovenarij en christelijk onderwijs (bijbelenonderwijs.nl).
4. Vraag hoe de school omgaat met de principiële en pedagogische argumenten.
5. Overleg met leerkrachten die de bezwaren ook zien.
6. Werk samen met mensen uit andere kerken.
7. Licht schoolbesturen in en ga in overleg op zoek naar de grenzen.
8. Sluit aan bij het alternatieve thema van de werkgroep christelijke kinderboeken “Wonderlijk”(zie de site www.christelijkekinderboeken.nl of www.clkplein.nl).
   Van de werkgroep ontvingen we onlangs het volgende overzicht:

Wij zijn momenteel bezig met de volgende zaken:
– de drie actieboeken
– de actie-cd + muziekboek
– de werkmap voor basisonderwijs en zondagsscholen
– een concerttour.

Eind maart/begin april verzenden wij opnieuw een persbericht, waarin wij onder meer zullen aankondigen dat wij op de kinderboekensite een titellijst zullen presenteren van christelijke kinderboeken die aansluiten bij ons thema `Wonderlijk´.

En de laatste optie is wel degelijk je kind niet naar de lessen te laten gaan, wanneer de school toch kiest om verder te werken met het thema ‘toveracademie’.

1. Vraag om alternatieve opdrachten die buiten de klas kunnen worden gedaan.
2. Licht directie en bestuur in over de bezwaren en wijs op de grondslag van de school.
3. Is er werkelijk geen mogelijkheid om aan het thema te ontkomen, dan kan overwogen worden een andere school te kiezen.

Tenslotte

Ook met bovenstaand informatie is niet alles gezegd, maar wel de kern weergegeven. Mochten er vragen blijven liggen, schroom dan niet om ons te mailen of te bellen.